Mardin'in Tarihi
Güneydoğu Türkiye'nin şiirsel şehri Mardin, ziyaretçilerine zamanın durduğu hissini veriyor. Bölgede yapılan kazılar, Mardin'in M.Ö. 4500'den beri klasik yerleşim gördüğünü gösteriyor Mardin, Subari, Hurri, Sümer, Akad, Mitan, Hitit, Asur, İskit, Babil, Pers, Makedon, Abgar, Roma yapılarını ustalıkla harmanlayan bir açık hava müzesi. Bizans, Arap, Selçuklu, Artuklu ve Osmanlı dönemleri. Kentte arkeolojik kazıların yapılabileceği birçok önemli yer var. Bu kazılardan sonra şehrin tarihi daha da netleşecek.
Mardin'in ne zaman ve kim tarafından kurulduğu tam olarak bilinmese de eski Yakın Doğu tarihine göre geçmişi Subaris'e kadar uzanmaktadır. 1911 - 1929 kazılarında Alman Arkeolog Baron Marva Oppenheim, Subarilerin MÖ 4500 - 3500 yılları arasında Mezopotamya'da yaşadığını, bunun kanıtı olarak Sümer ve Babil tabakaları arasında bulunan killerin bulunduğunu tespit etmiştir. Ayrıca 1932 - 1991 yılları arasında Gırnavaz ören yerlerinde yapılan kazılar, Gırnavaz'ın MÖ 4000'den MÖ 700'e kadar sürekli bir yerleşime sahip olduğunu göstermektedir.
MÖ 4000 yıllarına tarihlenen Geç Uruk dönemi, Gırnavaz ören yerlerinin en alt kültür düzeyini belirlemektedir. Bu seviyenin üzerinde Er Hanedanlar Dönemi'ne ait mimari tabaka bulunur ve daha çok ölü gömme gelenekleri açısından incelenir ve değerlendirilir. Kazılan mezarlar, bu dönemde ölülerin Mezopotamya geleneklerine göre mezarlara dizleri karnına tutularak gömüldüğünü göstermektedir. Çukurlar, manevi arınmayı sağlayan ve ölünün toprakla ilişkisini sonlandıran hafif bir ateşin ardından kapatılırdı. Mezarlarda metal silah ve süs eşyaları, mühürler, kült ve seramik kap örnekleri gibi birçok kişisel eşyaya rastlanmıştır.
MÖ 2850'de Sümer Kralı Lugarzergiz, Akdeniz'e kadar uzanan seferi sırasında Mardin'i ele geçirdi. Şehircilikte, sulamada ve tarımda üstün başarı gösteren Sümerler, büyük yayılmaları nedeniyle güçlerini kaybetmeye başlayınca, 30 yıllık egemenliklerinin ardından M.Ö. 2820'de Mardin'i Akadlara bırakmışlardır. Daha sonra MÖ 2500'de Akadlar Sümerlerle anlaşarak Akad - Sümer birliğini kurdular. Altıncı kuşak Amuri olan Hammurabi, Sümer topraklarını ele geçirince Babil'i ( M.Ö. 2200 - 1925 ) oluşturmuş ve Mezopotamya'daki arayışından sonra Mardin'i de devletine katmıştır.
MÖ 1925'te Mardin'i ele geçiren Hititler, bir yıllık hükümdarlıklarının ardından Mardin'i terk ettiler. Daha sonra İranlı Ari ailesine mensup olan Midilliler, Mardin ve çevresini işgal etti. 500 yıl boyunca Mardin'i yöneten Midilliler, bilinmeyen bir nedenle Mısırlılar tarafından vergilendirildi ve prenseslerini Mısırlı bir firavunla evlendirdi. MÖ 1367'de Midilliler arasında iç savaş çıkınca Asur Kralı Asuri Balit bunu fırsat bilip Mardin'i işgal etti.
MÖ 1190'da Asurlular, Mardin'i Ari etnik grubundan bir Anadolu kabilesine kaptırdılar. Ancak 60 yıl sonra Asurluların 1. Tıplalpalasır, 20.000 Maşiki kuvveti tarafından korunan Kemecin'e saldırdı ve zaferinden sonra Mardin'i geri aldı. MÖ 1060 yılında Asur Kralı I. Asurnasırbal'ın hükümdarlığı sırasında Hititler birleşerek Gılganuş yakınlarında Asurluları bozguna uğratmış ancak Mardin, önceki yenilgilerinden kurtulup Asurlular tarafından geri alınmıştır. MÖ 800 yılına kadar Asur egemenliğinde kalan Mardin, daha sonra Kral Mimes döneminde 50 yıl Urartu Krallığı'nın egemenliğinde kaldı.
MÖ 335'te Mısır'ı fethettikten sonra Büyük İskender, İran'a giderken Mezopotamya ve Mardin'i geçerek bu toprakları ele geçirdi. MÖ 28 Mayıs 323'te Babil'de ölümünden sonra devleti generalleri arasında paylaşılacaktı. Mardin Doğu yakasında olduğu için Nikanır olarak da bilinen General Slevkos'un egemenliğine girdi.
MÖ 131'de Urfa Krallığı ( Abgarions ) bağımsızlığını kazanmış ( MÖ 131 ), böylece Mardin ve çevresi Abgarionların topraklarına katılmıştır. MS 249'da Roma Kralı Filibos, Abgar'ın saltanatının beşinci yıldönümünde bir isyan hazırlayarak Abgar'ı ülkeden kovdu. Hapsioğlu Uralyonos kentin valiliğine getirildi ve Mardin, Urfa'ya ait olduğu için Roma egemenliğine girdi.
MS 250'de Dakiyos, Pers Ulusunu fethetti. Bu arada daha önce hasar gören Nusaybin'i restore etti. MS 330 yılında, ateşe ve güneşe tapan Şad Buhari adındaki kral, Mardin Kalesi'ne varır ve orada kalır. Hasta Kral Mardin'de bir sayfiye yeri yaptırmış ve on iki yıl yaşamıştır. Kalede kaldığı süre içinde iyileştiği için, ülkesi İran'dan birçok asker ve sivili Mardin'e yerleştirmek için getirdi. MS 442'ye kadar geldiklerinden sonra birçok iyileştirme görüldü MS 442'de acımasız bir veba salgını şehri yaşamak için dayanılmaz bir yer haline getiriyor.
Yüz yıl sonra Ursiyanos adında bir Romalı general, kırk yedi yılda şehri yeniden inşa etmeyi başarır ve insanların tekrar şehre gelmesini sağlar. Bu ilerleme sırasında ünlü bir Pers merkezi olan Dara yeniden inşa edildi. Bizanslılara karşı 640 yılında Hz. Ömer'in fethi gerçekleşti.
Mardin ve çevresi 692'de Emevilerin, MS 824'te Abbasilerin egemenliğine girdi. Bu dönemde İslamiyet büyük ölçüde yayıldı. MS 885 - 978 yılları arasında bölgeye hakim olan Hamolaniler, 895 yılında kaleyi ele geçirmişler. Surlar yaparak doğal kalenin bazı kısımlarını restore ederek kalenin daha uzun yaşamasını sağlamışlardır.
MS 990'da artık sadece Musul'da yaşayabilen Hamanionların tüm topraklarını fetheden Mervanionlar, Mardin'i fethetti. Mardin ve çevresinde çarşılar ve camiler inşa ederken, ticaret açısından da kenti hareketlendirdiler. Alparslan'ın Malazgirt zaferinden sonra Türk halkının Anadolu'ya hücum etmesiyle gücünü kaybeden Mervanya Milleti, Selçuklular'a Nusaybin'de yenilip MS 1089'da Selçuklulara boyun eğdi.
MS 1105'te Mardin'i fetheden Artikions'tan İl Gazi Bey, şehri milletin başkenti yapar. İlgazi bey Halep'i fethettiği için olduğu kadar Haçlılara karşı verdiği mücadeleyle de büyük ün kazandı. Antakya Haçlıları Prensi Roger'ı yenerek Silvan'ın kontrolünü ele geçirdi. İlgazi'nin vefatından sonra oğulları ve yeğenleri devleti ele geçirdiler ve Diyarbakır, Harput Kalesi ve çevresini alarak Haçlıları, Frankları, Urfa kralı, Bilecik Haçlıları reisi ve kral Bodvan'ı yenerek Haçlılara karşı büyük bir zafer kazandılar. Kudüs'ün. Bu olaylar sayesinde Artuklular, fazla direnmeden güçlü bir millet kurdular. Bu milletin 304 yıllık egemenliği sırasında pek çok ilerlemeler kaydedilmiştir: Camiler, medreseler, hamamlar, kervansaraylar inşa edilmiş, daha niceleri restore edilmiştir.
1393 Artuklular döneminde Timur, Mardin Kalesi'ni fethetmeye çalışmış ancak başarılı olamamıştır. 1395 yılında Timur, Kızıltepe'de çadırını kurarak Mardin'in kontrolünü ele geçirmek için yeni kuşatma hazırlıkları yaptı. Mardinliler, kaleye sığınarak ve Timur'un sert saldırılarına direnerek dönemin en güçlü hükümdarını yendi. Mardinlilerin bu cesareti sayesinde Artuklular, Mardin'i restore etmeye çalıştı. Ancak 15. yüzyılda güçlenen Karakoyunlular'ın iki yıl süren kuşatması, şehrin restorasyon girişimlerini büyük ölçüde engelledi. MS 1409'da artık direnemeyen Mardinliler kaleyi Karakoyunlulara verdiler.
Mardin 61 yıl Karakoyunluların egemenliğinde kalır. Bu dönemde aşiretler Karakoyun rejimine karşı çıkmışlar ve bazen de devletin kontrolünü ele geçirmişlerdir. Daha sonra MS 1462'de Karakoyun'u yenen Akkoyunlar, kalenin kontrolünü ele geçirdi. Mardin'e amiral olarak gelen Kasım Bey şehri onarmaya başladı ve Timur kaleyi yağmaladı. Bugüne kadar tarihe meydan okuyan “Kasım Paşa Medresesi”ni yaptırdı.
16. yüzyılın başlarında Akkoyunluları yenen Şah İsmail, güçlü bir Şii Devleti kurmayı başardı. Bu dönemde Anadolu'ya gelerek Şiiliği kabul etmeyenleri öldürdü. Bütün bu olayları gören Mardin hükümdarı, şehri ve halkı yağmacılardan korumak için hiç direnmeden kalenin anahtarını Şah İsmail'e verdi.
Mardin'in Osmanlı topraklarına katılması, Yavuz Sultan Selim'in Mısır'a sefer düzenlediği zamanlara dayanmaktadır. Yavuz Sultan Selim'in emriyle Diyarbakır Valisi Bıyıklı Mehmet Paşa ve Kürt alim İdris-i Bitlis 1516'da 9 ayı aşkın bir süre kaleyi kuşatmış, çeşitli şehirlerden gelen Osmanlı birlikleri ve Kürt liderler tekrar tekrar kaleye saldırmıştır.
Nihayet 7 Nisan 1517'de şehir alındı ve bu başarı haberi Mısır'daki ilk Osmanlı Halifesi olan Selim'i sevindirdi. Mardin, Osmanlı topraklarının bir parçası olarak Diyarbakır'a bağlandı. 1518'de Mardin'in “sancak”ı, merkez ilçe Savur ve Nusaybin'den oluşuyordu. Bu sancakta hem yerleşik hem de göçebe insanlar vardı. Bölgenin yerleşik halkı arasında Yahudiler, Hıristiyanlar ( Ermeni, Süryani ve Keldani ), Müslümanlar ve bazı Şemsiler ( güneşe tapanlar ) bulunuyordu.
