Kur'an-ı Kerim'in Muhtevası

    Kur'ân-ı Kerim'in muhtevasının eşsiz bir zenginlikte olduğu, hemen hemen bütün âlimler tarafından ifade edilmiştir1. Süyûtî ( ö. 911 / 1505 ) ‘Kur'ân'dan isitinbat edilen ilimler’ bölümünün başında bu fikirde olan müelliflerin görüşlerine2 yer verir. Onlar ‘Sana bu kutlu Kitabı indirdik ki her şeyi açıklasın.’3 âyeti ve ‘Kur'ân'da, sizden önce yaşamış olanların durumları, sizden sonra gelecek olanların haberleri ve aranızdaki meselelerin hükümleri mevcuttur. ( ... ) Bir de onun bedî' mânâları tükenmez.’4 hadisi gibi nasları buna delil getirirler. Rağıb el-İsfehanî ( ö. 502 / 1108 ) "Bu Kitabın mu'cizevî yönlerinden biri de, küçük hacmine rağmen, beşer akıllarının saymaktan âciz oldukları derecede, pek çok mânâyı ihtiva etmesidir."5 diyerek bu görüşü en özlü bir şekilde dile getirmiştir. İlk asırlardan beri Ali İbn İsa, Taberî, Rağıb el-İsfehanî, Gazzalî ve Fahreddin Razî gibi âlimlerimiz Kur'ân'ın kapsadığı ilimleri ana bölümler hâlinde tasnif etmişlerdir. Bu tasniflerin çoğunu naklettikten sonra Süyûtî de, onlara göre daha uzun olan tasnifini arz eder6. Çağdaş dönemde de Muhammed Hudarî7, M. Fuad Abdulbakî8, Muhammed Ebû Zehra9 gibi Müslümanların yanında, Hirschfeld, Jules La Beaume10 gibi müsteşrikler de farklı tasnifler öne sürmüşlerdir. Bu dönemde hazırlanan çeşitli konu fihristleri de mevzuumuzla ilgili olarak değerlendirilmelidir. Bu statik fihristlerin yanında, tabir caiz ise, dinamik ve konuların birbiri ile kombine edilebildiği orijinal bir fihristi de anmamız gerekir11. Daha yakın zamanda, Kur'ân'daki konulardan istifadeyi daha da kolaylaştıran Mürşid gibi bilgisayar programları memnuniyetle zikredeceğimiz çalışmalar arasındadır.

    Bu tasnifler arasında, Kur'ân'ın muhtevası hakkında toplu bir fikir verme bakımından, kanaatimizce en uygun olanı, Şah Veliyyullah Dihlevi'nin ( ö. 1176 / 1764 ) şu tasnifidir: Ona göre, Kur'ân'ın kapsadığı ilimler, şu beş nev'in dışına çıkmaz:

    1- Ahkâm ilmi. 2- Cedel ilmi. 3- Allah'ın nimetlerini bildiren ilim. 4- Eyyamullah, kıssalar ilmi ( Allah nezdinde önemli olan tarihî hâdiseler ). 5- Ölüm ve ölüm sonrası âhiret hâllerini bildiren ilim12. Hiç unutmamak gerekir ki Kur'ân'ın bütün konularının etrafında döndüğü merkez, kendi iradesiyle yaratılmayan insanın, kendi akıl ve iradesiyle Allah'a kulluk etmesidir13.

    Gelecek kısımda, bu tasniften hareket ederek, Kur'ân-ı Kerim'in muhtevası hakkında nisbeten etraflı bilgi sunmaya çalışacağız.

I- Ahkâm ilmi

    Ahkâm çeşitli kısımlara ayrılabilir:

    1- Akaide dair esaslar ( Kâinatın Yaratıcısının varlığı ve birliği, esma ve sıfatları, O'nun çeşitli görevlerde çalıştırdığı melekler, O'nun buyruklarını getiren peygamberler, O'nun vahyettiği kitaplar, nübüvvet, bütün kâinatta O'nun hükmünün ve takdirinin yürüdüğünü bildiren kaza ve kader inancı, dünya hayatının hasılatının ortaya çıkacağı ebedî âhiret inancına dair âyetler ).

    2- İbadet ahkâmı ( İnsanların Allah'a olan tâzim ve şükürlerini ifade edecek, onların ruhlarını arındıracak, topluma karşı görevlerini düzene koyacak, toplum hayatını sağlamlaştıracak ibadetler ) ezcümle: Namaz ( hikmet ve gayesi, vakitleri, nevileri ve rükünleri ), zekât ve sadakalar, oruç, hac, Kâbe, kurban, dua, niyaz, zikir, takva, tevekkül ilh...

    3- İnsan hayatını sağlam prensipler üzerine bina edecek olan ve insanların bütün davranışlarına ruh üfleyecek olan ahlâkî düzenlemeler. Güzel ahlâk esaslarını tanıtma, kötü ahlâktan sakındırma. Davranışların ifrat ve tefrit kısımlarından uzak, itidal, istikamet ve adalet şekillerine yöneltme. Sıdk ( doğruluk ), af, vefa, tevbe, iffet, ihsan, rıfk ( yumuşaklık ), müsamaha, merhamet, şefkat, emanete riayet, tevazu, kardeşlik, sabır, alicenaplık, misafirperverlik, cömertlik, şükür, temizlik, cesaret, zühd, yardımlaşma, şura, dayanışma, şahitlik, isar ( diğergamlık ), adalet, istikamet, ölçü ve tartıya riayet gibi bir çok güzel ahlâk esaslarını emir ve teşvik eder.

    Gıybet, nemime, başkalarını alaya alma, fitne, öfke, çekişme, yalan, iftira, bozgunculuk, haset, kibir, tecavüz, hayasızlık, kin, bencillik, riyakârlık, zulüm, cimrilik, hilekârlık, korkaklık, israf, aldatma, ucüb ( kendini beğenme ), suizan gibi bir çok kötü ahlâkın zararlarını bildirip yasaklar.

    4- Toplumu düzeltmeye yönelik hükümler. İnsanların eşitliğini bildirip ırk üstünlüğünü yasaklayan, toplum hayatını düzenleyen ve adam öldürme, zina, livata, rüşvet, sarhoşluk, kumar, hırsızlık, taassup, fitne, hıyanet, riba gibi topluma ve fertlere zarar veren kötülükleri yasaklayarak içtimâî bünyeyi sağlamlaştıran hükümler.

    Bazı siyasi, hukuki ve idari işleri düzenlemeye matuf, ahkâm ve muamelâtta adalet ve fazilet esaslarını, sözleşmelere riayet, aldatma ve hıyanetten, zulümden, tarafgirlikten sakındırmaya yönelen hükümler.

    5- İktisadi ve mali düzenlemeler. İsrafı önleme, malı zayi etmekten sakındırma, tutumlu olmayı teşvik, insanın şahsi ve toplumsal haklarını eda edecek şekilde harcamaya yönelten talimatlar. Miras, ticaret, şirket ( ortaklık ), vakıf, akitler, rehin, noterlik, borçlanma, vasiyyete dair hükümler.

    6- Aileyi himaye, kadın ve erkek münasebetlerini, evlenilmesi caiz olan ve olmayan insanlar, birden fazla kadınla nikâh, hıtbe ( nişanlanma ), mehir, boşanma bedeli, muhalâ'a gibi evlenme ve boşanma meselelerini, çocukların haklarını, emzirme, hidane, yetim hakları gibi meselelere dair hükümler.

    7- Savaş hukukunu düzenleyen esaslar. Cihad, barışı tercih etme, harp olacaksa onu insanların hayrına olarak düzenleme, ahitlere riayet ve merhamet esaslarına göre düzenleme.

    8- Köle hakları, kölelikle mücadele, mevcut köleleri ( azad etmeye büyük mükâfat vaad ederek teşvik, mükâtebe kurumunu yürürlüğe koyma, ayrıca adam öldürme, oruç, yemin, zıhar keffaretlerinde köle azadını şart koşmak gibi ) çeşitli yollarla köleliği ortadan kaldırmaya yönelen düzenlemeler.

    9- Akılları ve fikirleri hürriyete kavuşturma, baskıyı, zorlamayı ve işkenceyi ve istibdadı yasaklama.

II- Cedel ilmi

    Yani Allah hakkında çeşitli bâtıl inançlara zahip olan belli başlı dinî gruplarla yani müşrikler, Yahudiler, Hıristiyanlar ve münafıklarla olan mücadeleleri ihtiva eder. Kur'ân bazen bâtıl inanca değinir ve bozukluğunu bildirmekle yetinir. Bazen da kafirlerin ve müşriklerin, bâtıl grupların içine düştükleri şüpheleri nakledip onlara karşı cevaplar verir, şüphelerini delillerle çürütür. Tevhid, şirk, dini tahrif meselelerine girer, risaleti ve haşri inkâr edenlerin iddialarına cevaplar verir. Yahudilerin Tevrat'ı tahrif ettiklerini, bazı âyetleri gizlediklerini, onda olmayan şeyleri ilâve ettiklerini, dinî hükümleri infaz etmekte kusurlarını, Hz. Musa ( aleyhisselâm ) başta olarak peygamberlerine isyanlarını, milliyetlerinde taassup gösterdiklerini, Hz. Muhammed'in ( sallalahu aleyhi ve sellem ) risaletini inkârlarını, Allah'a karşı nankörlüklerini, cimrilik, hırs, riya gibi bir çok düşük ahlâklarını ortaya koyup onları ıslah-ı nefs etmeye teşvik eder.

    Hıristiyanların, Hz. İsa'nın ( aleyhisselâm ) tabiatı hakkındaki ihtilâfları, bu konudaki sapmaları, Rab, Baba, Oğul, tecelli, ittihad, Allah'ın evlâtları gibi bazı tabirleri yanlış kullanmaları, ruhbanlık, ruhbanları kutsallaştırma, İncil'i yanlış yorumlamaları, Hz. Muhammed'in ( sallalahu aleyhi ve sellem ) geleceğine dair müjdeleri inkâr etmeleri gibi konulara değinilir.

    Münafıklığın itikadî ve amelî çeşitlerine işaret eder, münafıkların vasıflarını bildiren âyetlerden, Müslümanların her dönemde istifade etmeleri gerektiğine dikkat çekmeler, münafıkların iman ile küfür arasındaki bocalamaları, aslında kendi kendilerini aldatmaları, riya ederek zahiren güzel sözler söylemeleri, görevden kaçmaya çalışmaları, riya, gösteriş ve kendini beğenmişlikleri, menfaatlerine aşırı düşkünlükleri, korkaklıkları ve döneklikleri, sözlerinde durmayışları, mü'minler arasında bozgunculuk yapıp fitne ve tefrika çıkarmaya çalışmaları, âhirette onları bekleyen büyük ziyanı anlatır.

III- Allah Teâlâ'yı ve O'nun nimetlerini tanıtan kısım

    Allah'ın isim ve sıfatlarını, fiillerini, bu cümleden olarak O'nun varlığını, birliğini, kudretini, ilmini, iradesini, takdirini, hakimiyetini beşeriyetin genel seviyesine hitap edecek bir sadelikle anlatma, göklerin ve yerin yaratılışında Allah Teâlâ'nın ilim, kudret ve rahmetine dair deliller, onların ihtiva ettiği mu'cizevî eserler, Allah'ın emirlerini icra etmede çalıştırdığı melekler, ilâhi iradeye isyan eden ve insanı saptırmayı başlıca iş edinen İblis ve onun tabileri olan cinler, Allah'ın insanlığa vahyettiği talimatları ihtiva eden Kur'ân ile daha önce vahyedilmiş olan kutsal kitaplar, Kur'ân'ın sıfatları, işlevleri. ilâhi vahye mazhar olan ve Allah'ın dinini insanlara tebliğ eden peygamberlerin gönderilmelerine dair âyetler.

IV- Allah'ın insanlık tarihine müdahaleleri

    Kur'ân'ın nüzûl çağındaki Arapların tafsilâtlı bilmeseler de ismen bilip az çok haberdar oldukları Hûd, Salih ve Şuayb, İbrahim, İsmail ( aleyhimüsselâm ) gibi peygamberler ile ancak isimlerini duydukları Âdem, Nuh, İdris, Lût, İshak, Ya'kub, Eyyub, Yunus, Lukman, Zülkarneyn, Musa, Harun, Davud, İlyas, Elyasa', Zülkifl, Süleyman, Zekeriyya, Yahya, Meryem, İsa ( aleyhimüsselâm ). Allah'ın mü'minlere olan nimetleri ve yardımları ile isyankârlara verdiği cezalar, Firavun, İsrailoğullarının dinî ve ahlakî tutumları, Ashab-ı Kehf, Ashab-ı Uhdûd, Âl-i İmran ,Ye'cüc ve Me'cüc, Ashab-ı fil, Rumlar vs.

   Hz. Muhammed'in ( sallalahu aleyhi ve sellem ) risaletinin mahiyeti, Allah'ın onun risaletini te'yid etmesi, onun şahsiyeti, bazı hususiyetleri, Mekke'de dini tebliğ gayretleri, İsra ve Mi'racı, hicreti, Medine dönemindeki tebliğ ve cihad faaliyetleri ( Bedir, Uhud, Ahzab, Huneyn, Tebûk gazveleri ), Mekke'yi fethetmesi ve dinin kemale ermesi.

V- Ölüm ve ölümden sonraki safhalar

    Ölüm gerçeği, ölümün zorlukları, kabir azabı, kıyametin dehşetleri, ölümden sonraki dirilme, mahşerde hüküm için toplanma, hesap verme zorlukları, âhiretteki pişmanlıklar veya mü'minlerin nail olacakları mükâfatlar, Cehennem'in korkunç sıfatları, Cennet'in güzellikleri ve nimetleri, ceza ve sevap diyarlarının ebediliğini anlatan âyetler.

    Hulasa, Kur'ân, insanları ıslah etmek için, Allah'ın gönderdiği düsturdur14. Dünyanın şeklini, tarihin akışını değiştirmiştir15. Maksadı, üslûbu ve mânâsı ile olduğu gibi, muhtevasının sınırsız zenginliği ile de mu'cizdir. Kur'ân; dinî, tarihî, sosyolojik, psikolojik, kültürel, ahlâkî, felsefî çok konulara değinir. Fakat diğer kitaplardan farklı olarak, ele alacağı konuları, liste hâlinde vermez ve konu esasına göre bölümlere ayırmaz. O, bazı okuyucuların tahmin ettiği tarzda bir din kitabı da değildir. Okuyucu, peşin hükümden ve beklentiden uzak olarak, ilâhi kitap karşısında olduğunu bilmeli, zihnini kalıplaşmış kavramlardan kurtarıp, Kur'ân'ın, diğer bütün kitaplardan farklı, eşsiz bir hitap olduğunu düşünüp onu anlamaya yönelmelidir16. Kur'ân okuyan, şu üç unsuru, yani onun mahiyetini, merkezî fikrini ve gayesini, bir an bile gözden uzak tutmaksızın ondan istifadeye çalışmalıdır.

    Kur'ân'ın esas konusu, insan ve kaderidir. İnsanlığa hidayet rehberi olması itibariyle de, başta ulûhiyyeti tanıtmaktan sonra, insanla ilgili hemen her şeyden bahseder. Muhatap, mezkûr üç esası hatırında tutarsa, konuların sıralanmasında bir tuhaflık bulmaz. Nitekim gökyüzündeki yıldızlar ilk bakışta rastgele serpilmiş zannedilse de, o milyonlarca yıldızdan her birini tam yerinde olduğu, astronomi bilginlerince pek iyi bilinmektedir17.

    Kur'ân dünyanın en çok okunan kitabıdır. Müslüman, ondan bazı kısımları namazda okumakla kalmaz, hayatı boyunca da onu hatmeder ve üzerinde tefekkür eder. Brahmanların, Mecusîlerin, Musevî ve Hıristiyanların kutsal kitaplarının böylesine yoğun bir kullanılışı yoktur18. Müslümanlar, onda değişmez kaideleri, ibadetleri ve duaları, içtimâî hayatı düzenleyen esasları, kanunları ve diğer ihtiyaçlarını karşılayacak hükümleri bulmuşlardır. Bir kaç mazlumdan ibaret ilk İslâm cemaati gibi, Atlas Okyanusundan Pasifik Okyanusuna kadar hükmettiği zamandaki ümmeti de tatmin etmiştir19. Kur'ân, muhtevasının zenginliği yönünden mukaddes bir haritadır. Sayılamayacak kadar çok konuyu sarahat veya işaretleriyle ihtiva eder. "Vahyedilmiş cümle, bir sinyaller dizisidir. Okuyucu, sözcüklerin mânevî geometrisine daldıkça, onları anlayıp kavradıkça, o simgelerden kıvılcımlar fışkırır. Sözcükler, bitmez tükenmez bir öğreti için işaret noktalarıdır. Üstü kapalı anlam, her şeydir. Harfi harfine anlamın kapalılıkları, muhtevanın zenginliğine işarettir"20. Aynı zamanda Kur'ân, lüzum görülen meselelerde ihtiyaç nisbetinde açıklamalarda bulunmuştur. Lüzumlu olmayan yerlerde veya zihinlerin hazırlıklı olmadığı konularda veyahut zamanın kabiliyeti olmayan noktalarda, bir fezleke ile icmal etmiştir. Yani esasları vazetmiş, fakat o esaslardan alınacak hükümleri veya esaslara bina edilecek füruatı akıllara havale etmiştir. Gerçekten, şunu unutmamalıdır ki Kur'ân'da ayrıntılara nadiren girilip, ekseriya temel prensipler vurgulanır. Zira, onları açıklayacak ve uygulamalarıyla örnek olacak bir Peygamber ile birlikte olarak gönderilmiştir. Dolayısıyla, Hz. Peygamber'in ( sallalahu aleyhi ve sellem ) Sünneti ile beraber ele alınmak suretiyle, Kur'ân eksiksiz bir hayat düsturu olur. Böyle bir şeriatın ihtiva ettiği ilimlerin üçte biri bile, ilimlerin çok ilerlediği bu modern dönemde, en medenî yerlerde, en zeki bir insanda bile bulunamaz. Dolayısıyla, vicdanında insaf bulunan zat, bu şeriatın hakikatinin bütün zamanlarda, hele hele eski zamanda, beşer takatinden hariç bir hakikat olduğunu tasdik etmekten başka çare bulamaz21.

    Kur'ân bu konulardan, Arap Dili ve kültürünü vasıta edinerek bahseder. Fakat sırf bundan ötürü, onun evrensel hitabının tarihsel olduğu iddia edilemez. Dünyada özel durumlara ve müşahhas örneklere başvurmaksızın, her şeyi mücerret plânda ele alan ne bir din, ne bir felsefe ve ne de bir nizam olamaz. Faraza, böyle bir anlatım olsa bile, böyle bir nizam kâğıt üzerinde kalmaya mahkûm olur22. Diğer taraftan, bütün insanlığa yönelik evrensel bir dinin, uluslararası bir seviyeden işe başlaması yararlı ve gerekli değildir. Bilâkis, tebliğ, doğduğu yerden işe başlamalı, istenilen modeli orada gerçekleştirdikten sonra, onlar vasıtasıyla öbür milletlere ulaşmalıdır. Tarihseli evrenselden ayıran ölçü şudur: Yerel sistem, diğer milletlere karşı üstünlük ileri sürer ve bazı özellikleri sebebiyle öteki milletlere ve zamanlara uygulanamazsa, işte o takdirde yerel olur. Böyle olmadıkça, onun evrensel olduğunun kabul edilmesi gerekir.