Hz. Meryem'in Hamile Kalışındaki Mucize
Cenâb-ı Allah'ın, ‘İffet ve namusunu gerektiği gibi koruyan Meryem'i de an. Biz ona rûhumuzdan üfledik, hem onu, hem oğlunu cümle âlem için bir ibret yaptık’ ( Enbiya, 21 / 91 ) diyerek yücelttiği Hazreti Meryem de bütün insanlık için tam bir iffet örneğidir.
Kur'ân-ı Kerîm âyetlerindeki uyum ve incelikler başlı başına birer mucizedir. İfadelerindeki cezalet, letafet ve olağan dışılık, asırlardır yazılmakta olan i'caz ve belağat kitaplarında ortaya konulmuştur. Biz de bu yazımızda, Kur'an'ul-Mucizü'l-Beyan'ın i'caz ve belağatına örnek teşkil edecek birçok âyetinin yanı sıra onun sadece bir harfi üzerinden emsalsizliği ve mucizeliğine işaret etmeye çalışacağız.
Anne çocuk münasebeti hiçbir ilişkiye benzememektedir. O çok ayrıcalıklı ve farklı bir münasebet biçimidir. Bu durum hem anneler için hem de çocukları için böyledir. Hz. Meryem ile Hz. İsa ( a.s. ) arasındaki anne - oğul münasebeti ise mucizevî ve İlâhîdir. Kur'ân-ı Kerîm açısından konunun kendisi ve ele alınış şekli benzersizdir. Yüce Kitabımız bu benzersizliği bazen Hz. Meryem üzerinden bazen de Hz. İsa ( a.s. ) üzerinden bazen de her ikisi üzerinden gerçekleştirir.
Kur'ân-ı Kerîm; Hz. Meryem'in nazenin bir çiçek gibi yetiştirilmesi sadedinde ( وَ أَنْبَتَهَا نَبَاتاً حَسَناً ) "Onu güzel bir bitki gibi yetiştirdi" telmihini kullanır. Kur'ân-ı Mucizü'l-Beyan'ın bu ifadesindeki i'caz, aynı şekilde ( فَنَفَخْنَا فِيهَا (فِيهِ) مِنْ رُوحِنَا ) "Biz ona Ruhumuzdan üfledik" ifadesi ile örtüşmektedir. Biz bu yazıda, kadınlık âleminin iftiharı Hz. Meryem Validemiz'in Hz. İsa'ya hamile kalışını sadece bu iki Kur'ânî ifade üzerinden ele almaya çalışacağız.
Hz. Meryem validemiz, Kur'ân-ı Kerîm'de ( مَرْيَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ ) ifadesi ile bir kere, ( مَرْيَمُ ) ifadesi olarak on defa, ( عِيسَي بْنُ مَرْيَمَ ) şeklinde ise yirmi üç kere olmak üzere toplamda otuz dört kez geçmektedir. Ancak Hz. Meryem'in ele alındığı iki sûre dikkat çekmektedir. Bunlar Meryem ile Âl-i İmran sûreleridir. Büyük nebi Hz. Mesih için Kur'ân-ı Kerîm'de müstakil bir sure bulunmazken annesi Hz. Meryem'in adının müstakil bir sûreye isim olması dikkat çekicidir.
Yine bir başka dikkat çekici husus da Hz. Meryem'in babası olan İmran ve onun ailesiyle ilgilidir. Hz. Meryem hakkındaki âyetlerin, babası tarafından değil de annesi tarafından dile getirilmesi de kayda değer bir husustur. İfade edildiğine göre Hz. Meryem henüz annesinin karnında iken babası İmran vefat etmiştir. Dolayısıyla onunla ilgilenmek hâliyle annesi Hanne'ye kalmıştı. Sûrenin ilgili bilgilerinin verildiği bölümde, Hz. Meryem'in Allah'a adanması, duasının kabul edilmesi, adını Meryem olarak koyması, Şeytan'dan Allah'a sığınması gibi anlatımlar baba İmran'ın ağzından değil de hep annenin ( Hanne ) ağzından sunulmaktadır.
Şimdi bu iki sureye biraz daha ayrıntılı bakalım:
Meryem Sûresi, Mekke döneminde ( muhtemelen ) risâletin beşinci veya altıncı yılında Habeşistan hicretinin öncesinde nazil olmuştur. Sûre iki bölümden oluşmaktadır. İlk altmış beş âyet Hz. Meryem ve çevresiyle alâkalı iken 66 - 98 âyetler arasındaki ikinci bölümde ise, öğüt ve uyarılara yer verilmektedir. Nüzul zamanı dikkate alındığında Meryem Sûresi'nin bir Hristiyan ülkesi olan Habeşistan'a hicret edecek Müslümanları bilgilendirme ve hazırlama niteliği taşıdığı anlaşılmaktadır. Sûrenin üslûbu ( özellikle ilk kırk âyetinde ) İslâm'ın görüşünü ortaya koymaktadır. Nitekim Habeşistan'a hicret eden Müslümanların öncüsü Cafer b. Ebu Talip, Habeş Kralı Ashame en-Necâşî'nin huzurunda Meryem Sûresi'nin Hz. Yahya ve İsa'dan bahseden ilk kısımlarını okumuş, bu âyetlerin mânevî tesirinde kalan kral gözyaşlarına mâni olamamıştır.
Âl-i İmran Sûresi'nde geçen İmran için, kaynaklar iki ayrı İmran'dan bahsetmektedir. Bunlardan ilki Hz. Musa ve Hz. Harun'un babası, ikincisi Hz. Meryem'in babasıdır. Âl-i İmran Sûresi 33. âyette adı geçen İmran'ın bu ikisinden hangisi olduğu hususu ihtilâflı olsa da, daha sonraki âyetlerin özellikle Hz. Meryem'in iffeti ve Hz. İsa'nın peygamberliği ile ilgili oluşu, söz konusu İmran'ın Hz. Meryem'in babası İmran olmasını gerektirmektedir.
Bu bilgilerden sonra, Kur'ân-ı Kerîm'in Hz. Meryem hakkında kullandığı iki mucizevî ifade biçimi üzerinde durabiliriz. Bu âyetler yukarıda da belirtildiği gibi, Âl-i İmran Sûresi 37. âyeti ile Enbiya Sûresi 91 ve Tahrim Sûresi 12. âyetleridir.Âl-i İmran Sûresi'nde geçen "وَ أَنْبَتَهَا نَبَاتاً حَسَناً" âyeti Hâk Tealâ tarafından bir kız çocuğu için söylenebilecek en etkileyici ve kalbe tesir eden bir ifade olması yönüyle muhteşemdir. Çünkü İmran'ın karısı karnındaki bebeği Allah'a adarken onun erkek olacağını umuyordu. Bu beklentiyle böyle bir adakta bulunmuştu. Ancak hamlini vaz' ettiğinde gelenin kız olduğunu gördü. Artık yapacak bir şey yoktu. Kızını Allah'a adayacaktı. Onu özenle yetiştirdi. Zaten çocuk yetiştirilmesinde kız çocukları ayrı bir ihtimam istemektedir. Kur'ân bunu ifade için seçilebilecek en muhteşem ifadeyi seçmiştir. وَ أَنْبَتَهَا نَبَاتاً حَسَناً "Onu bir bitki/çiçek gibi yetiştirdi."
Her ne kadar Kur'ân-ı Kerîm, "Allah sizi de yerden ot ( bitirir ) gibi bitirmiştir." gibi âyetlerde bütün insanların bir bitki gibi yerden bitirildiğini beyan etmişse de, burada özel olarak Hz. Meryem için "güzel bir bitki gibi" yetiştirilmekten söz edilmektedir. Diğer âyetten farklı olarak toprakla herhangi bir bağdan söz edilmemektedir. Bu durum bize Hz. Meryem'in, diğer insanlardan ve diğer bütün kadınlardan farklı bir konuma sahip olduğunu göstermektedir. Öte yandan وَ أَنْبَتَهَا نَبَاتاً حَسَناً âyetini yorumlayan müfessirler bu konuda farklı şeyler söylemişlerdir: Rabbi onu tam olgun bir kadın olması için güzel bir bitki gibi büyütüp yetiştirdi diyenlerin yanı sıra, Hz. Meryem'e uygulanan özel ve güzel bir terbiyeden mecazdır diyenler de olmuştur.
Yine bazı müfessirler âyeti tefsir ederken din ve dünya ayrımını belirterek, diğer çocukların bir yılda büyüdüğü kadar Hz. Meryem'in bir günde büyütülmesi ile onun iffet, namus ve Allah'a itaat mânâsında yaşadığı olgunluğa dikkat çekmişlerdir. Burada hemen ifade etmek gerekir ki, bu yaklaşım tarzı akla uzak bir izah şeklidir. Öte yandan Hz. Meryem'in fizikî güzelliğine işaret ettiğini söyleyenler olduğu gibi, Hz. Meryem'in büyütülmesinden maksadın hayırda, rızıkta, muvaffakiyette hem ruh hem de cesedi kapsayacak şekilde terbiye edilmesi ve yetiştirilmesi olduğunu beyan edenler de olmuştur. Hz. Meryem'e hasredilen bu i'cazlı ifadeden sonra şimdi de yine Hz. Meryem hakkında kullanılan, ilk plânda tenakuz varmış gibi görünen ve fakat büyük bir mucizeye işaret eden Enbiya ve Tahrim sûrelerindeki ifadeler üzerinde duralım.
Zamir Farklılığındaki Mucizevîlik
Enbiya Sûresi'nin 91. âyetinin ilk bölümü ile Tahrim Sûresi'nin 12. âyeti birbirine benzemektedir. Enbiya Sûresi'nde şöyle buyrulmaktadır: وَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَافِيهَا مِنْ رُوحِنَا "Irzını iffetle korumuş olanı ( Meryem'i de an ). Biz ona ruhumuzdan üfledik." Burada Hz. Meryem'in adı açıkça zikredilmemiştir. Ancak Tahrim Sûresi'nde şöyle bir tablo görmekteyiz: وَ مَرْيَمَ بِنْتَ عِمْرَانَ اَلَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهِ مِنْ رُوحِنَا وَ صَدَقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَ كُتُبِهِ. "İffetini korumuş olan İmran kızı Meryem'i de ( Allah örnek gösterdi ). Biz ona ruhumuzdan üfledik ve Rabbinin sözlerini ve kitaplarını tasdik etti. O gönülden itaat edenlerdendi."
Her iki âyette de ortak bir ifade geçmektedir. Birinde فَنَفَخْنَا فِيهَا مِنْ رُوحِنَا ifadesi kullanılırken, diğer âyette zamirin değişmesiyle فَنَفَخْنَا فِيهِ مِنْ رُوحِنَاşeklinde geçmektedir. Tahrim Sûresi'nde hem Hz. Meryem'in adı, hem de İmran'ın kızı olduğu açıkça belirtilmiş, kalan bölümde ise "namusunu koruması ve kendisine Allah'ın katından ruh üflenmiş olması" zikredilmiştir. Bu ifadeler Enbiya Sûresi ile tamamen uygunluk arz etmiştir. İşte bu uygunluk sebebiyle söz konusu bu iki âyette de kastedilen kadının Hz. Meryem oluşunda herhangi bir şüphe kalmamaktadır. Kur'ân-ı Kerîm'de namusu ve iffeti ile yüceltilen Hz. Meryem Validemiz'in bu durumu, yine kendi adının verildiği sûrede Cebrail'in ona bir çocuk vermek üzere gelen bir insan olarak görünmesi üzerine Hz. Meryem'in verdiği edep dolu cevap kayda değerdir.
Bu iki âyette işaret edilen husus; Cenab-ı Hakk'ın, keyfiyetini bilemediğimiz bir şekilde ruhundan Hz. Meryem'e üflemesi ve onun da Hz. İsa'ya hamile kalmasıdır. Açıkça görüleceği gibi Enbiya Sûresi'nde geçen bütün zamirler ( هَا şeklinde ) müennestir. Dolayısıyla Hz. Meryem'e işaret ettiği açıktır. Ancak ikinci âyette aynı açıklık söz konusu değildir. Tahrim Sûresi'nde geçen aynı ifadede zamir değişmektedir. Buradaki zamir müzekkerlik ( ه şeklinde ) zamiridir.
Tahrim Sûresi'nin 12. âyetinde Hz. Meryem'e ruhun üflenmesinden söz eden: فَنَفَخْنَا فِيهِ مِنْ رُوحِنَا "Biz, ona ruhumuzdan üfledik." şeklindeki cümle için, kıraat farklılığından kaynaklanmakta diyenler olmuştur. Yani buna göre buradaki ifade aslında فِيهَا mânâsındadır, denilmiştir. Buradaki zamirin Hz. İsa'ya veya Hz. Cebrail'e raci olduğunu söyleyenler de vardır. Söz konusu bu âyetin tefsiriyle alâkalı bazı müfessirler hiçbir şey söylemezken bazıları da sadece zamirin müennesliğine vurgu yapmakla yetinmişlerdir.
Netice olarak Tahrim Sûresi'ndeki zamirin ( فِيهِ ) irca edileceği yer konusunda ittifak yoktur. Öte yandan bazıları da bu üflemenin yapıldığı yerin "elbisenin yakası" diye yorumlamak suretiyle zamiri ( جَيْبٌ ) ifadesine irca etmişlerdir. Bu yoruma ilâve olarak ( جَيْبٌ ) ifadesinin takdirinde ( فَرْجٌ ) kelimesinin bulunduğunu ifade eden pek çok müfessir vardır. Buna göre âyetteki فَرْجٌ kelimesiyle gerçek mânâsı kastedilmiştir. Zîrâ Hz. Meryem Validemiz'e zina iftirasında bulunulmuştur. Bu sebeple müzekkerlik zamiri فِي عِيسَي "İsa'da" mânâsını havi olurken, müenneslik şeklindeki okuyuşta da mânâ: فِي نَفْسِ عِيسَي yani"İsa'nın nefsinde" şeklinde değerlendirilmiştir. Çünkü nefs kelimesi müennestir.
Bu iki âyet üzerine işarî, tasavvufî, fıkhî ve daha pek çok tefsir ve müfessir yorum yapmış ve çeşitli mânâlar çıkarmıştır. Ancak bunların arasında meseleye bakış açısındaki farklılığıyla en enfes yorum allame Hamdi Yazır'a aittir. Onun bu meselede söyledikleri çok önemli Kur'ânî bir mucizeye de işaret etmektedir: "Demek ki bir erkeğin sulbünde ( belinde ) meni hücresi, bir kadının rahminde yumurtalık hücresi nasıl yaratılıyorsa, bakire Meryem'in rahminde ikisi de öyle bir Rabbâni emirle yaratılıvermişti. Buna göre Meryem o nefha anında hem dişi hem erkek özelliğini toplayan fevkalade bir seçimle, ( وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَيكِ عَلَي نِسَاءِ الْعَالَمِينَ - "Seni tertemiz yarattı ve seni bütün dünya kadınlarına tercih etti." ) buyrulduğu gibi âlemin kadınlarında görülmemiş bir üstünlükle seçilerek, dıştan bir aşılamaya muhtaç olmaksızın kendine görünen ruhun ( Cebrail'in ) nefhasından gebe kalmıştı. Bu âyette Meryem'in hem kadın hem erkek vasfıyla tasvir edilmesi bize bu mânâyı anlatan bir delil gibi görünmüştür."
Her iki sure-i celiledeki zamir farklılığının izahının anlaşılması noktasında Elmalılı'nın yaptığı bu enfes açıklama çok önemli bir mucizeye işaret etmektedir. Ayrıca وَ أَنْبَتَهَا نَبَاتاً حَسَنًا âyetini anlama konusunda önemli bir bilgi desteği de sağlamaktadır. Bu mucize de şudur:
Bilindiği gibi Arapçada kural olarak, kadınla ilgili bir zamir kullanıldığında o zamirin müennes ( dişi ) olması zorunludur. Çünkü dil açısından müenneslik ( dişilik ) ve müzekkerlik ( erillik ) bir esastır. Arap grameri bu mantık üzerine kurulmuştur. Nitekim Enbiya Sûresi'nde Hz. Meryem'den söz eden âyette bütün zamirler "müennes" olarak kullanılmıştır. Meselâ ( اَلَّتِي ( أَحْصَنَتْ ), ( فَرْجَهَا ve ( فِيهَا ) kelimelerinde bunu açıkça görmek mümkündür.
Ancak Tahrim Sûresi'nde ise istisnai bir durum vardır. Bütün kelimeler ve zamirler müennes olmasına rağmen istisnai bir ifade bulunmaktadır. Meselâ ( مَرْيَمَ ) ( بِنْتَ ), ( اَلَّتِي ), ( أَحْصَنَتْ ), ( فَرْجَهَا ), ( صَدَقَتْ ), ( رَبِّهَا )kelimeleri arasında bulunan ( فِيهِ ) ifadesi dikkat çekicidir. Yani aynı konuyla ilgili olarak Tahrim Sûresi'ndeki zamir bu defa erkek olarak kullanılmıştır.
Hamdi Yazır merhum, zamirin ait olduğu kelimeyi tayinde sıkıntıyı çözmüş görünmektedir. Ona göre Hz. Meryem'in üreme sisteminde İlâhî bir mucize eseri olarak hem erkek üreme hücresi hem de kadının rahminde yumurtalık hücresi bulunduğu ifade edilmiş olmaktadır. Yani gerek ( فِيهَا ) ifadesi gerekse ( فِيهِ ) ifadesinin her ikisi de Hz. Meryem Validemiz'e racidir. Dolayısıyla bakire Hz. Meryem Validemiz'in rahminde her ikisinin de bulunması büyük bir yaradılış mucizesidir. Ona göre Hz. Meryem o üfürülme ânında hem dişi hem de erkek özelliğini toplayan fevkalâde bir seçimle âlemin kadınlarında görülmemiş bir üstünlükle seçilerek dıştan bir aşılamaya muhtaç olmaksızın kendisine görünen ruhun ( Cebrail'in ) nefhasından gebe kalmıştı. Öte yandan önceki yorumlardan çok farklı bir açıklama getiren Yazır, "ferç" kelimesinin, hem erkek hem de kadınlar için kullanılabildiğine dikkat çekerek esasında bu kelimenin kullanımının mecazî olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Cebrail'in aşağıdan değil, yukarıdan yani gömleğin yakasından nefhasından gebeliğin kabarmasından kinaye şeklinde yorumlaması da orijinal bir tespittir.
Hz. Meryem'in Hz. İsa'nın doğumuyla ilgili "ilmü'n-nebatât"ın verileri, hiç şüphesiz konuyu daha anlaşılır kılacaktır. Yani bitkilerin döllenmesi ve bu konudaki gelişmeler meselemizi ışık tutacak mahiyettedir. Teferruatına burada girecek değiliz. Ancak ( اَلرِّيحُ - Rüzgâr ) ve ( اَلرُّوحُ - Ruh ) kelimelerinin etimolojik özellikleri arasındaki yakın münasebet ve irtibat konu üzerinde ayrıca düşünmeyi gerektirecek hususiyetler taşımaktadır. Biz şu kadarla iktifa ifade etmeliyiz ki, müfessirlerin zamir farklılığını açıklama konusundaki söylemler arasında en makul ve akla yatkın olan izah Elmalılı merhumun yaptığı açıklamadır. Ayrıca bilindiği gibi Kur'ân-ı Kerîm rüzgârların aşılayıcılığından bahsetmektedir. Dolayısıyla rüzgârlar, bitkilerdeki tohumları birbiriyle buluşturur, böylece tohumlanma gerçekleşmiş olur. Rüzgârların, farklı köklerden beslenen ya da farklı gövdelerdeki tohumların birleştirilmesi neticesinde meydana gelen tesir ne ise, Hz. Meryem Validemiz'in hamile kalışında Hz. Cebrail'in nefhası da böyle bir şey olmalıdır. Netice olarak, Hz. İsa'nın dünyaya gelişi hâdisesinin asıl mucize yönü muhtemelen Hz. Meryem'in bir bitki gibi kendi kendini dölleyen bir sistemle yaratılmış olmasıdır. Bu sebeple olsa gerek ki, Kur'ân-ı Kerîm'de, Âl-i İmran Sûresi'nde "dünya kadınlarının tümünden üstün" bir özelliğe sahip olarak yaratılması eşsiz ve benzersiz bir mucizeye işaret etmektedir.
