Nizamülmülk kimdir? Nizamülmülk'ün tarihte yeri nedir?
Selçuklu Devleti'nin bilge veziri Nizamülmülk, hükümette büyük bir güce sahipti ve İslami bağlamda devlet ve hükümet üzerine ünlü 'Siyasetname'yi yazan önde gelen bir düşünürdü.
Geleneksel olarak, Türk padişahları o kadar büyük bir güce sahipti ki, yine geleneğe göre zamanlarının en bilge adamları olarak kabul edilen vezirler dışında kimse yüzlerine bir şey söyleyemezdi. Peygamber ve Kral Süleyman'ın efsanevi danışmanı Asıf bin Berkhiya, zekası ve diplomatik becerileri sayesinde vezirlerin ilk örneğidir.
Nizamımülk'ün Türk - İslam Yönetim Geleneğine Yaptığı Katkılar
"Vezir" kelimesi, "yük taşımak" anlamına gelen "vezara" kelimesinden türetilen Arapça "vezir" kelimesinden de gelen Türkçe "vezir" kelimesinden gelmektedir. Kur'an-ı Kerim, Harun'un Musa'nın veziri olduğunu, belki de Musa'nın konuşma zorluğunun yükünü taşımasından dolayı söyler.
Vezirlik makamı Türk, Arap, Fars ve Moğol emirliklerinde ve saltanatlarında yaygındı. Ancak vezirlerin üst düzey devlet memurları olarak yükselişi Abbasi sarayında meydana geldi. 11. yüzyılda, Abbasi Halifeliği askeri gücünü çoktan yitirmişken, Abbasi sarayı siyasi gücünün bir kısmını sürdürürken, Selçuklu Sultanlığı askeri güç anlamında onun yerini aldı. Halife ve padişah bir süre iktidarı paylaştılar.
Oysa savaşçı bir Türk soylu kabilesi olan Selçuklular, dünyayı fethetmek için siyasi gücü tam olarak ele geçirmek için bir askeri devlet inşa ettiler. Bu hedef, Abbasi Halifeliğinden benimsedikleri iyi organize edilmiş bir bürokrasi gerektiriyordu. Herhangi bir bölgeyi fethetmek için yeterli askeri güce ve zenginliğe sahip olmalarına rağmen, daha önce fethettikleri toprakları elinde tutmak ve yeniden şekillendirmek için akıllı bürokratlara ihtiyaçları vardı.
Nihayetinde bu zorunluluk, vezirleri daha önce hiçbir seleflerinin hayal bile edemeyeceği kadar kritik bir konuma getirdi. Tuğrul ve Çağır Beyler kurdu ve Çağır'ın oğlu ve Tuğrul'un yeğeni Alp Arslan askeri yetenekleriyle Selçuklu Devleti için muazzam bir güç oldu, ancak tarih bize Selçuklu devlet yapısının, eğitim kurumlarının ve medeniyetinin gerçek kurucusunun Arslan'ın veziri Nizamü'l-Mülk olduğunu söylüyor.
Erken dönem
El-Mülk ( kelimenin tam anlamıyla "ülkenin düzeni" ), 10 Nisan 1018'de Horasan'ın Tus ilçesine bağlı Radkan köyünde Ebu Ali Hassan bin Ali bin İshak'ta doğdu. Babası Ali bin İshak, Tus'taki Gazneli hanedanının yüksek bir memuruydu. Ali, annesini çok erken kaybettiği için oğlu Hassan'a bizzat baktı.
Hasan 11 yaşında Kur'an-ı Kerim'i ezberledi. Daha sonra Halep, İsfahan, Bağdat ve Nişabur'da hadis okudu. Bunun yanında şiire ve retoriğe düşkündü. Büyük şair ve hatiplerin toplantılarına katılırdı.
El-Mülk'ün Ömer Hayyam ve Hasan Sabbah'ın sınıf arkadaşı olmasının asılsız bir iddia olduğunu açıkça belirtmeliyiz. Bu sadece Amin Maalouf gibi kurgu yazarlarının bir fantezisidir. Al-Mülk, kendisini öldürtecek olan Sabbah'tan 35 yaş büyük.
Babasıyla birlikte Gaznelilere hizmet eden el-Mülk, Selçukluların Horasan'ı ele geçirmesine kadar görevine devam etti. Bu noktadan sonra baba ve oğul, daha önce bağımsızlığını ilan eden Selçuklular için çalışmaya başlar.
Selçuklu standardına göre
El-Mülk, bürokratik kariyerine Melik Alparslan'ın veziri altında üst düzey bir memur olarak başladı, ancak ikisi birbiriyle anlaşamadı ve el-Mülk, Çağrı Bey'in Merv'deki mahkemesine gitti. Çağırı ona büyük ilgi ve yakınlık göstererek oğlu Arslan'ı tanıştırdı ve ona el-Mülk'ü de baba olarak kabul etmesini söyledi.
El-Mülk, 1059'da Çağır'ın vefatından sonra Tuğrul Bey'in altında Horasan valisi olarak görev yaptı. Taht için kardeşi Süleyman'a karşı verdiği mücadelede Arslan'ı destekledi. Çağrı Bey'in oğluna tavsiyesi ve desteğinin bir hediyesi olarak el-Mülk, padişah olduktan sonra Arslan tarafından Selçuklu veziri olarak atandı.
El-Mülk, Arslan'a hem savaşta hem de barışta yardım etti. Sonunda Arslan'ın nihai gücü ele geçirmesiyle büyük bir bürokratik otorite de kazandı.
Arslan'ın ani ölümünden sonra, el-Mülk Selçuklu Devleti'nin en büyük adamı oldu. Arslan'ın oğlu Melikşah ona hayrandı ama onun etkisinden de korkuyordu. El-mülk, yaklaşık 35 yıl boyunca devlet işlerini yönetti.
Medresenin kurulması
Abbasi Halifeliği daha yüksek eğitim kurumlarına sahip olmasına rağmen, medreseleri sistemleştiren Selçuklu hanedanı ve kişisel vezir el-Mülk'tür. Selçuklu medresesine, gerçek kurucusuna işaret eden bir isim olan Nizamiye denir.
El-Mülk, Hanefi ve Şafi alimlerini destekledi ve Batıniyye ve Şiilere karşı savaştı. Sabbah'ın el-Mülk'e karşı nefreti, Horasan ve Irak'ta Sünni alimliğin yükselişi ve İsmailiyye mezhebinin düşüşü üzerindeki etkisinden geliyordu.
El-Mülk, silahlı Batıniyye ve Şii mezheplerinin Selçuklu Devleti üzerinde yarattığı tehlikeyi gördü. Böylece askeri gücünü askeri yayılmalarını bastırmak için kullanırken, Sünni medreselerini bilim, medeniyet ve din anlamında da üstlerine çıkarmak için destekledi.
El-Mülk, devlet işleri hakkında düzenli ve ayrıntılı bir risale olan "Siyasetname" ( Hükümet Kitabı ) adlı kitabıyla da ünlüdür. 50 bölümden oluşan "Siyasetname", padişaha din, asker, siyaset, casus, maliye ve saray hayatı gibi konuların sırlarını anlatır. El-Mülk'ün "Siyasetname"si Selçuklu anayasası olarak kabul edilebilir. Bütün kitap, adalet ve iktidarın kontrolü olmak üzere iki sütuna dayanmaktadır. Aslında el-Mülk, gücü kontrol etmeye yönelik sert politikalar ile halkın refahı için gereken adalet arasında bir dengeyi temsil ediyordu.
Zehir ve ölüm
Haşhaşîler sadece büyük vezirden nefret eden insanlar değildi. El-Mülk'ün gücü Selçuklu sarayını da rahatsız etti. Şah ve eşi Terken Hatun veziri defalarca uyardı. Terken Şah'ı görevden alması için ikna etmeye çalıştı, ancak Şah, aralarındaki tartışmaya rağmen bunu yapmadı.
Sabbah'ın gönderdiği bir suikastçı, 14 Ekim 1092'de bir Ramazan gecesi, Selçuklu İmparatorluğu'nu kaos ve terör içinde bırakan el-Mülk'ü öldürdü. Cenazesi İsfahan'daki bir mezara götürüldü ve gömüldü. Askerler protesto etti ve şairler onun ölümü üzerine ağıtlar yazdılar. Şah'ın el-Mülk'ten sadece 35 gün sonra ölmesi ve Selçuklu İmparatorluğu'ndaki düzenin çökmesi üzücü ama gerçek.
