İshak Paşa Sarayı, Ağrı Türkiye

    Türkiye'nin en doğusundaki ilçesinde, İran sınırına çok yakın, sarp bir kayanın üzerine tünemiş, ülkenin en görkemli tarihi yapılarından biri oturuyor. Güzelliğini dağlık ve kasvetli bir manzara ile karşılaştıran, beklenmedik şekilde karmaşık bir mimari incisi olan İshak Paşa Sarayı olarak bilinir. Yine de görkemiyle gezginleri şaşırtmayı başarıyor ama İpek Yolu'nu takip eden yorgun tüccarlar üzerinde daha da güçlü bir etki bırakmış olmalı. Vadinin karşısında, daha yüksek bir sırtta, çok daha eski bir yapı olan Doğubayazıt Kalesi bulunur.

Tarihsel bakış: 

    Doğubayazıt Kalesi'nin batısında yapılan arkeolojik araştırmalarda Urartu dönemine tarihlenen bazı taş buluntular ortaya çıkarıldı. Bu nedenle, genellikle bölgedeki en erken yerleşimin MÖ 800 civarında olduğu varsayılmaktadır. Ayrıca, burada en azından MS 4. yüzyıldan beri iyi tahkim edilmiş bir kasaba vardı. 14. yüzyılın ortalarında bölge Jalairiler tarafından kontrol edildi. Onlar, Pers Moğol Hanlığı'nın dağılmasından sonra Irak ve batı Pers'e hükmeden bir Moğol hanedanıydı. Hakimiyetleri Timur'un fetihleri ​​ve Karakoyunlu Türkmenlerinin isyanlarıyla bozuldu.

    Doğubayazıt bölgesi 1514 yılında Osmanlı İmparatorluğu'nun bir parçası oldu. Kısa bir süre sonra eski Doğubayazıt Kalesi terk edildi ve surları kısmen yıkıldı. Büyük olasılıkla bazı malzemeler daha sonra İshak Paşa Sarayı'nın yapımında kullanılmıştır. Bayazıt Sancağı'nın başında , doğrudan padişah tarafından atanan mütesarrıf unvanına sahip bir memur vardı . Bu konum Çıldıroğulları'nın Kürt aile hanedanı içinde kalıtsal hale geldi.

    Sarayın yapımına 1685 yılında Çolak Abdi Paşa'nın emriyle başlanmıştır. Saray çok yavaş inşa edilmiş ve yapımı Çıldıroğulları'nın nesilleri tarafından denetlenmiştir. Bu ailenin bir diğer üyesi de 1723'te vezirlik yapan İshak Paşa'dır ve ertesi yıl Tiflis'e vali olarak atanır. Torunu Hasan, 1760 - 1761'de Çıldır'a vali oldu. Yine Çıldır valisi olan bir başka İshak da sarayın uzun süren inşaat sürecini bitirdi. Harem kapısı üzerinde yer alan yazıtta bitiş tarihi verilmektedir. 1784 - 1785 tarihi İslami hicri yıl 1199'a denk gelir. Sarayın inşası sırasında kasaba, saray tepesinin altındaki ovada genişledi.

    Tüm sarayda ikamet eden Çıldıroğulları hanedanının son paşasının Mahmut olduğu tahmin edilmektedir. Saray avlusunun altındaki mezar odasında mezarı bulunan ailenin tek üyesidir. Mezar taşında ölüm tarihi okunmuyor, ancak şimdi 1805 yılında öldüğü biliniyor. Halefi Behlül, ikametgahını saraydan kaleye taşıdı. 1828 Rus - Osmanlı Savaşı sırasında Ruslar geldiğinde orada ikamet etti. Rus işgali sadece bir yıl sürdü, ancak o dönemde sarayın ahşap yapısının çoğu yıkıldı. Altın kaplama harem kapıları ve sarayın kütüphanesinden alınan belgeler yağmalanarak Rusya'ya götürüldü. Bu belgelerin kompleksin inşası hakkında değerli bilgiler sağlayabilmesi büyük bir utançtır.

    Ayrıca 1840 yılında meydana gelen deprem hem sarayda hem de kalede büyük hasara yol açmıştır. 1860'a gelindiğinde bazı odalar restore edilmişti, ancak 1877'de bir sonraki Rus - Osmanlı Savaşı patlak verdi. Saray askeri bir sığınak olarak hizmet verdi ve tekrar hasar gördü. Bu sefer Ruslar bölgeyi askeri bir karakol olarak kullandıkları Birinci Dünya'ya kadar işgal ettiler. Rus ve Türk birlikleri arasındaki stratejik konumu nedeniyle şehir için savaşıldığı için, saraya açılan ateş sonucu daha fazla hasar verildi.

    Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında saray, Ağrı İli ve Bayazıt İlçesi'nin idari merkezi olarak hizmet vermiştir. 1926 yılında vilayet idaresi Ağrı şehrine taşınmış ve Bayazıt İlçesi idaresi aşağıdaki ovaya taşınmıştır. Daha sonra saray, 1937 yılına kadar süvari askeri karakolu olarak kullanıldı. 1930'ların başına kadar saray, aslında bir Ermeni yerleşim yeri olan Eski Bayazıt kasabası ile çevriliydi. 1930'da Ararat İsyanı olarak da bilinen bir Kürt ayaklanmasının ardından Türk ordusu tarafından yıkılmıştır. Sonraki dönemde, yakındaki yalıların yapı malzemesi olarak duvarlarından taş bloklar kaldırıldığında saray daha da zarar görmüştür.

Arkeolojik araştırma: 

    Sarayın ilk batılı ziyaretçisi Fransız diplomat, akademisyen, oryantalist Pierre Amédée Jaubert'ti. Ancak sarayın zindanında dört ay tutulduğu için burada kalması gönüllü değildi. Napolyon'un oryantalist danışmanıydı ve 1805'te Şah Fat'h Ali ile ittifak kurmak üzere İran'a bir görev için gönderildi. Jaubert, İran'a varamadan yakalanıp hapse atıldı ve ancak Doğubeyazıt Paşası Mahmut'un ölümünden sonra serbest bırakıldı. Daha sonra bu görevden yola çıkarak "Voyage en Arménie et en Perse" adlı bir seyahatname yazdı. 1821 yılında yayınlanan bu kitap, bilginlerin Mahmut'un ölüm tarihini belirlemesine olanak sağlamıştır. Mahmut İshak Paşa Sarayı'nda yaşayan son paşa olduğu için çığır açan bir keşif oldu. Ayrıca kitap, sarayın bir taslağını da içeriyordu.

    Fransız tarihçi, mimar ve arkeolog Charles Texier, 1830'da sarayı ziyaret etti. Sarayın mimarisi ve donanımı, özellikle de kabul odası hakkında hayranlıkla bilgi verdi. Ziyaretini, 1838'de Erzurum'daki İngiliz konsolosu tarafından hazırlanan da dahil olmak üzere, diğer Avrupa seyahat raporları izledi. Daha ayrıntılı tasvirler, 20. yüzyılın ilk yarısında Türk yazarlar tarafından yazılmıştır. Türkçe ilk rapor 1928'de Yusuf Mazhar Bey'e aitti ve üç fotoğraf ve bazı eskizler içeriyordu. Sarayın o zamanlar kötü durumda olduğunu gösteriyorlar. Mazhar Bey, İshak Paşa Sarayı'nı İstanbul'daki Topkapı Sarayı ile karşılaştırırken, başka bir Türk yazar Ali-Salm Ülgen, Edirne Yeni Sarayı ile bazı paralellikler buldu.

    1956 yılında Türk Anıtları Koruma Teşkilatı makamı sarayın ilk sistemli incelemesini başlatmıştır. Yapılar ölçüldü ve çizimler hazırlandı. 1960 yılında işlerin müdürü Mahmut Akok ayrıntılı bir rapor yayınlamıştır. Ardından alanın temizliği yapılmış, 1966 yılında doğu ve güney sınır duvarlarındaki restorasyonlar tamamlanmıştır. 1978 - 1979 yıllarında daha fazla araştırma yapılmış ve üç yıl sonra Yüksel Bingöl tarafından saraya ithafen bir monografi yazılmıştır. 1984 yılına kadar bazı küçük çaplı tadilatlar yapılmıştır.

    1992'de Kültür Bakanlığı saray için kapsamlı bir restorasyon programı başlattı. Her şey planlandığı gibi gitmedi ve 1994'te restorasyon planında bazı önemli revizyonlar yapıldı. Daha önce beton takviyesi yapılan duvar bölümleri kaldırılarak yerine daha uygun kireç harcı ve yontulmuş tarla taşları konuldu. Ayrıca harem bölümünün yükseltilmiş duvarları orijinal boyutlarına küçültülmüştür. Son olarak bu bölümün tören salonu hariç tüm bölümleri ahşap konstrüksiyon üzerine desteklenmiş saç çatı ile kapatılmıştır. Yenileme, temizlik ve yeniden yapılanma 2004 yılına kadar sürdü. Bu dönemde, 2000 yılında saray UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ne alındı.

    Ancak sarayın zorlu restorasyon süreci bitmemişti. 2004 yılında, yanlış yerleştirilmiş çelik ankrajların dış duvarların zarar görmesine neden olduğu keşfedildi. Ayrıca cami duvarlarındaki çatlakların kapatılması gerekiyordu. Ayrıca koruyucu çatının yapısal parçalarının, karla kaplandığında çatının ağırlığını taşıyacak kadar güçlü olmadığı da keşfedildi. Böylece, bir önceki tadilatın tamamlanmasından sadece üç yıl sonra, bir başka proje daha duyuruldu. Şaşırtıcı bir şekilde, ihale süreci, önceki restorasyonu başarısızlığa uğratan aynı yüklenicinin seçilmesiyle sonuçlandı.

    En son yapılan tadilatın en önemli değişikliği sarayın üzerine yeni bir çatı yapısının yapılması olmuştur. 2009 yılında sarayın bazı bölümlerini korumak için beşik tonozlu ahşap ve cam konstrüksiyon yapılmıştır. 3000 metrekarelik bir alanı kaplar ve Sibirya ladin ağacından yapılmış kiriş desteği üzerine inşa edilmiştir. Kapak, kompleksin binalarını yağmur, kar ve termal etkilerden izole eden temperli, filtreli camdan yapılmıştır. Ayrıca bu en yeni çözüm, tarihi yapının estetik algısını değiştirdiği için eleştirilmiştir.

Manzara: 

    İshak Paşa Sarayı, bugünkü Doğubayazıt kentinin bulunduğu Sarıova Ovası'na hakim konumda inşa edilmiştir. Eski Doğubayazıt, sarayın kuzeybatı ve güneyinde yer alır. Doğubayazıt Kalesi, sarayın kuzey doğusunda yer alır. Sarıova yaylası Ararat, Küçük Ağrı, Pamuk ve Ziyaret sıralarını içeren dağlarla çevrilidir.

    Saray, doğu - batı ekseni boyunca düzenlenmiş, yapay olarak düzleştirilmiş bir platform üzerine inşa edilmiştir. Düz zeminin etkisi, yapının bir bölümünün altında bodrum oluşturulmasıyla sağlandı. Mahzen en derin yerinde 15 metreye ulaşır. Sarayın temelleri kayalık ve sert bir zemine oturmaktadır. Tepenin üç tarafı - kuzey, batı ve güney - çok diktir ve tek uygun yaklaşım, tek girişin bulunduğu doğudandır. Saray düzensiz bir şekle sahiptir ve boyutları yaklaşık 115 ila 50 metredir.

    Sınır bölgesindeki konumu nedeniyle sarayın mimarisi Selçuklu, Osmanlı, Fars ve Ermeni üsluplarının yaratıcı bir karışımıdır. Sarayın yapımında altı farklı türde yerel taş kullanılmıştır. Sarayın süslemeleri çoğunlukla bitkisel motifleri, geometrik şekilleri ve arabeskleri temsil eden taş oymalardır. Özellikle çatı yapısı ve sütunlar için ahşap da kullanılmış, ancak orijinal ahşap çatı kaplamalarının çoğu kaybolmuştur. Ahşap ayrıca sarayın erkekler bölümündeki odalardan birinde balkonu destekleyen konsolların yapımında dekoratif bir malzeme olarak kullanılmıştır. Nurgün Erdin ve Kamile Tırak'a göre kirişleri süsleyen üç boyutlu ahşap heykeller Türk sanatında sembolik bir anlam taşıyordu. İnsan, aslan ve kartalı temsil eden figürlerin tasarımları saraya özgüdür.

    Sarayın kesme taş bloklardan inşa edilen özenli taçkapısı, mukarnaslı süslemeleriyle Selçuklu sanatının özelliklerini sergilemektedir. Saray kompleksi, çevrelerinde çok sayıda oda ve yapı bulunan iki avludan oluşur. Ziyaretçiler önce tüccarlara ve misafirlere açık olan dış avluya ( birun ) ulaşırlar. İç avluya ( enderun ) ilk avludan devasa bir portal ile girilmektedir. Son olarak, sarayın son bölümü, özenle dekore edilmiş başka bir kapıdan ulaşılan harem bölümüdür. Böylece, sarayın planı, Osmanlı binalarının geleneksel üçlü bölme düzenini takip eder. Yüksel Bingöl'ün aktardığına göre saray 7600 bin metrekarelik bir alana yayılmış ve başlangıçta 366 odadan oluşuyordu.

    İlk avlu, bazı yapılarının tahrip olması nedeniyle mükemmel olmaktan uzak bir durumda korunmuştur. 50 ila 30 metre boyutlarındadır ve muhafız odaları ve depolama alanları ile çevrilidir. Bodrum katına ve saray zindanlarına giriş, avlunun en sağ ( kuzey ) köşesinde bulunur. Ayrıca doğu duvarında güzel dekore edilmiş bir çeşme ve bazı özel odalar bulunmaktadır. Kuzey taçkapı tarafındaki çevre duvarında yer alan üç küçük oda muhtemelen tuvalettir. Kuzey ve güney tarafındaki uzun binalarda hizmetçiler için ahırlar ve odalar bulunuyordu.

    Dış avlunun işlevi, Topkapı Sarayı'nın birinci avlusunun işlevine karşılık gelmektedir. Burada gündelik işler tüccarlar ve yerel yöneticiler arasında halledilirdi. Depolarda odun, tahıl, at arabaları ve silahlar depolanırdı. Portal kapısı günün ilk ezanında açıldı ve en geç gece yarısı kapandı.

    Gezi yolu, yine etkileyici boyutlarda ancak basit bir şekilde tasarlanmış ikinci portaldan geçmektedir. Ana girişin karşı duvarında yer alır, ancak tam olarak aynı eksende değildir. İkinci avlu alanında, güney çevre duvarı dışarıya doğru uzanarak saray alanını genişletir. 35 ila 20 metre arasında değişen ikinci avlu, birincisinden çok daha etkileyici. Sarayın bu kısmı sadece sakinleri için mevcuttu. Cami ve medrese kuzey köşede yükselir, güney duvarı boyunca hizmetliler ve ahırlar, doğuda girişin iki yanında iki katlı muhafız odaları bulunur.

    Kuzey bölümü güneyden daha yüksektir. Bu tarafta, ikinci avlu caminin geniş cephesi ve sarayın erkeklere ve misafirlerine ayrılmış bölümü olan selamlık ile sınırlanmıştır. Orijinal çatı dışında iyi korunmuş olan erkekler mahfili, erkeklerin yaşadığı, çalıştığı ve misafir kabul ettiği birkaç odadan oluşmaktadır. Odalardan biri cami imamının kütüphanesini barındırıyordu. Selamlığa kuzey duvardaki bir kapıdan girilir. Sivri kemerli bir mukarnas tonoz taşıyan iki metre yüksekliğindeki çift sütunlarla çevrilidir. Yan duvarlar düz pencereler içerir.

    Selamlık portali yedi basamaklı bir merdivenle beşik tonozlu bir antreye geçilir. Onun yanında sağda paşanın misafir ağırladığı Karşılama Avlusu denilen ferah bir oda vardır. Giriş odasının solundan başlayan koridor, camiye ve bitişik odalara çıkar.

    Selamlığın kabul odası 19 - 8 metredir. Charles Texier'in tarifine göre tavanı fantezi kuşlarla boyanmıştı ve dikdörtgen nişlerde çiçek desenli boyalı cam paneller görülüyordu. Tavan sonradan Rus bombardımanı nedeniyle çökmüş ve sadece koridorların tonozlu tavanları korunabilmiştir. Zemin bazalt bloklarla döşenmiştir. Kabul salonunun batı ucunda açık büfe niş ( şerbetlik ) yer alır. Selamlık odalarından biri, daha önce sözü edilen ahşap kirişlerle desteklenen bir balkon ile donatılmıştır.

    Selamlık taçkapısının her iki yanında kemerli duvar girintilerine yerleştirilmiş bir dizi pencere avlu cephesini böler. Her pencerenin üstünde, yüksek kabartmada farklı bir örgü deseni vardır. Portalin doğusundaki beş pencere, kabul odasını aydınlatmakta olup, diğer taraftaki iki odaya, biraz daha büyük iki pencere aittir.

    İkinci avluda, kuzey duvarının hemen önünde, caminin duvarına Selçuklu kümbet tarzında küçük bir türbe yapışır. Konik çatılı ince sekizgen bir kuledir. Köşeleri üçlü kolonlardan oluşmaktadır. Alt duvar panelleri, ortasında bir ananas bulunan çerçeveler içerir. Yukarıdaki duvar tarlalarında, yuvarlak bir saksıdan çok yapraklı kavisli dallara sahip bir bitki büyür. İçeride, doğu taraftaki kapıdan aşağı inen on iki basamaklı bir merdiven, kabaca 5'e 2,5 metre boyutlarında tonozlu bir odaya inilir. Çıldıroğulları hanedanının birçok mensubunun mezar yeridir. Avluda, köpek kulübesine benzeyen iki taş kulübe, aslında mezar odası için havalandırma ve teşhir açıklıklarıdır.

    İkinci avludaki cami, merkezdeki açık alan ile kuzey çevre duvarı arasındaki alanı kaplar. Balkonlu bir minaresi vardır. Minare dairesel planlı olup, kırmızı ve açık renkli taş katmanları ile yapılmıştır. Güneydeki kare harim, iç çapı sekiz metreden az olan yüksek bir kubbe ile kemerlenmiştir. Kubbenin içinde hala süsleme resimlerinin izleri görülmektedir. İbadethanede kadınlar için sütun destekli bir galeri bulunmaktadır. Caminin içi, hayat ağaçları da dahil olmak üzere kabartmalarla süslenmiştir. Caminin yapısı, özenle yerleştirilmiş uçuk pembe taş bloklarla restore edilmiştir.

    Haremin kuzey duvarı ve galeri arkasında bulunan ve ona üç geniş kapıyla bağlanan odaya son cemaat yeri denir . Çok geç gelenler için genişletilmiş ibadet salonu olarak hizmet etti. Namaz bitince aynı oda dershane ve medrese rolünü üstleniyordu.

    İkinci avlunun batı duvarının ortasındaki yüksek süslemeli taçkapı, harem bölümüne giden uzun ve düz bir koridora açılmaktadır. Portal, asma, hayvan, meyve ve çiçekleri temsil eden kabartmalarla süslenmiştir.

    Sarayın harem ( özel ) bölümü, saray kompleksinin en batı kısmıdır. Yaklaşık 36 - 43 metre ölçülerinde olup, üç tarafı keyif bahçeleri ( hasbahçe ) ile çevrilidir. Sarayın bu bölümünde çok sayıda taş şömineli oda, hamam ve tuvaletin yanı sıra bir mutfak bulunmaktadır. Sarayın birçok odasında bulunan duvarlar boyunca uzanan hava kanalları, sakinlerinin konforu için merkezi bir ısıtma sisteminin de kurulduğunu gösteriyor. Ayrıca sakinlerin emrinde akan su ve kanalizasyon sistemi vardı. Harem bölümünün üst katları korunmamış olmakla birlikte, bazı yapısal ipuçları sadece ikinci katın değil, daha küçük bir üçüncü katın da varlığını düşündürmektedir. Ayrıca Charles Texier tarafından yapılan resimler haremin iki katlı olduğunu ve düz bir çatıyla örtüldüğünü göstermektedir.

    Giriş koridorunun güneyinde geniş, iki katlı bir mutfak ( darüzziyafe ) bulunuyordu. Kuzey - güney cepheli bir koridorda yemeklerin servis edildiği bir duvar açıklığı vardı. Muazzam sütunların üzerindeki iki yuvarlak kemer, ortasında piramit çatılı sekizgen bir fener bulunan mutfağın düz çatısını destekliyor, çözüm Selçuklu modellerine kadar uzanıyor. Mutfağın yanında aşçılar için üç oda vardı. İkisinde kesme taştan yapılmış havuzlar vardır. Muhtemelen bozulabilir gıda maddeleri orada su altında saklanıyordu.

    Yakınlarda hamam ve soyunma odasından oluşan nispeten küçük bir hamam bölümü vardır. Haremin en büyük odası, ortada yer alan ve doğu ve batı cephelerinden portallarla ulaşılan salon ( muayede salonu ) idi. Sarayın tüm odalarından en ayrıntılı tasarımı aldı. Selçuklu taş işçiliği, Ermeni çiçek kabartmaları ve Gürcü tarzı sütun başlıkları ile stillerin karışımını temsil ediyor. Duvarların alt kısımları dama tahtası etkisi yaratmak için siyah beyaz taş bloklarla örülmüştür. Doğu - batı yönünde uzanan odanın iki dar cephesinin önünde, sekizgen bir çift sütun, üç sivri kemeri ve üstteki duvar bölümünü desteklemiştir.

Ziyaretçi ipuçları: 

    Saray, gün doğumundan gün batımına kadar her gün ziyaretçilere açıktır. Saraya giriş ücretlidir.

    Sarayın kuzey doğusunda bölgenin tarihi ile ilgili en eski arkeolojik buluntuları görebilirsiniz. Bunlar, girişi yaşamdan büyük kabartma figürlerle çerçevelenmiş Urartu kaya mezarlarıdır. Bu mezarlar, Doğubayazıt Kalesi kalıntılarının halen görülebildiği tepenin batı yamacında yer almaktadır. Mezarlar 1830'da Charles Texies tarafından keşfedildi ve MÖ 13. ve 9. yüzyıllar arasındaki döneme tarihleniyor.

    Doğubayazıt Kalesi, sarayın doğusundaki kayalıklara tutunur ve aşağıda Eski Bayazıt'ın 16. yüzyıldan kalma hala ayakta duran camisi bulunur.

    Sarayın daha doğusunda, 17. yüzyılda Kürt ulusal destanı Mem û Zîn'i yazan şair Ehmedê Xanî'nin türbesi bulunmaktadır.

Oraya varmak: 

    İshak Paşa Sarayı, Doğubayazıt ilçe merkezinin 9 km güneydoğusunda yer almaktadır. Şehir iki ana yolun kavşağında yer almaktadır: Ağrı'dan ( 93 km batıda ) İran'a giden Gürbulak sınır kapısına ( 35 km güneydoğuda ) E80 ve Iğdır'dan ( 52 km kuzeyde ) Erciş'e E99 Van Gölü'nün kuzey kıyısında ( 135 km güneybatıda ).

    Doğubayazıt merkezden belediye binasının yanındaki duraktan kalkan saraya minibüsler ( dolmuşlar ) var.

Konaklama: 

    En yakın konaklama seçenekleri Doğubayazıt'ta.