İslam'da Aklın Yeri Nedir?

    Fıkıh ve usul âlimlerinin belirttiği gibi, Kur'an'ın aklın 'otoritesini' ( huccet ) kabul edip etmediği henüz belli değildir. Bu, aklın yargılarına saygı duyup duymamamız ve doğru ve isabetli bir şekilde çıkarılmışlarsa onlara göre hareket edip etmememiz gerektiği anlamına gelir. Ayrıca, kişi aklın emirlerine göre hareket eder ve zaman zaman hata yaparsa, Allah onu bu hatasından dolayı temize çıkarır mı yoksa cezalandırır mı? Ve eğer bir kişi aklın emirlerine göre hareket etmezse, cezayı hak eder mi?

Akıl Otoritesi lehine deliller

    İslam'da aklın otoritesi meselesi muhakkaktır. En eski zamanlardan günümüze kadar, İslam alimleri arasında hiç kimse - çok küçük bir sayı dışında - aklın otoritesini asla reddetmemiştir; onu İslam fıkıhının dört kaynağından biri olarak saymışlardır.

1. Kur'an-ı Kerim'in Akılcılık Vurgusu

    Tartışmamız Kur'an hakkında olduğu için, Kur'an'ın kendisinden yola çıkarak aklın otoritesi ile ilgili argümanlar üretmenin gerekli olduğunu düşünüyorum. Kur'an-ı Kerim, çeşitli şekillerle aklın otoritesini teyit eder. Yaklaşık altmış ila yetmiş ayet zikredilebilir - ve bu da, belirtildiği gibi çeşitli yollardan sadece biri için - Kuran'ın şu veya bu konunun üzerinde düşünmek için zikredildiğini belirttiği gibi. Kur'an-ı Kerim bir örnekte bu konuya çarpıcı bir şekilde işaret eder: 

    إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ. 

    Muhakkak ki Allah katında hayvanların en kötüsü, sağır, dilsiz ve akıl yürütmeyen kimselerdir. ( 8:22 ). 

    Elbette Kur'an'ın bedenen sağır ve dilsizleri değil, gerçeği dinlemek istemeyenleri ya da duyduklarında dilleriyle itiraf etmek istemeyenleri kastettiği açıktır. Kuran'a göre hakikati dinlemekten aciz, sadece saçma ve saçma sapan şeyleri dinlemek için kullanılan kulaklar sağırdır. Sadece saçma sapan şeyler söylemek için kullanılan dil aptaldır. 

    Akıl yürütmeyen insanlar, akıllarını ve düşünce melekelerini kullanmayanlardır. Bunlar insan olarak adlandırılmaya uygun değildir. Kur'an-ı Kerim onları hayvanlar arasına dahil eder. Bir başka ayette ise Kur'an-ı Kerim, İlahi İttihad-ı Tevhid ile ilgili bir konuyu gündeme getirirken, İlâhî fiillerin birliği meselesine işaret eder ve şöyle buyurur:

    وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ. 

    Allah'ın izni olmadıkça hiçbir canın iman etmesi gerekmez... ( 10:100 )

    Kur'an-ı Kerim, her insanın kolayca kavrayamayacağı bu derin meseleyi belirttikten sonra ayeti şöyle devam ettirir:

    وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ

    Ve akıl etmeyenlerin üzerine bir şey koyar. ( 10:100 )

    Burada örnek olması açısından alıntıladığım bu iki ayette Kur'an-ı Kerim, mantık açısından bizleri rasyona davet etmektedir. Kur'an-ı Kerim'de, dolayî anlamlandırma temelinde, aklın otoritesini kabul ettiği söylenebilecek pek çok ayet vardır. Başka bir deyişle Kur'an, aklın otoritesini kabul etmeden kabul edilemeyecek ifadelerde bulunur. Örneğin, bir rakipten kendi pozisyonu lehine rasyonel bir argüman ileri sürmesi istenir:

    قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ

    De ki: Eğer doğru sözlü iseniz delilinizi getirin. ( 2:111 )

    Bu ancak Kuran'ın aklın otoritesini onaylaması anlamına gelebilir. Başka bir yerde, Zorunlu Varlık'ın ( vacib el-vücud ) varlığını kanıtlamak için kıyas argümanını kullanır:

    لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا

    Eğer içlerinde ( yer ve gökte ) Allah'tan başka ilâhlar bulunsaydı, muhakkak yok olurlardı... ( 21:22 )

    Bu ayetlerde Kur'an, onun sonucu olarak ortaya çıkan bir sonuca varmak için öncül öncülü muaf tutan veya dışlayan koşullu bir önerme çerçevelemiştir. Böylece Kur'an, aklın rolünü vurgulamayı amaçlar ve bazı dinlerin inancın akılla yabancı olduğu veya akılla bağdaşmadığı, imanı benimsemek için kişinin akıl yeteneğini askıya alması ve sadece kalbe odaklanması gerektiği görüşünü çürütür, böylece İlahi ışığı emebilir ve onunla aydınlanabilir. Bu görüş Kuran tarafından tamamen reddedilmiş ve çürütülmüştür.

2. Nedensellik Yasasına Atıflar

    Kur'an'ın aklın nihai otoritesini onayladığı görüşünü destekleyen bir diğer argüman ise Kur'an'ın sebep-sonuç ilişkisi açısından çeşitli problemler tanımlamasıdır. Neden-sonuç ilişkisi ya da nedensellik yasası, rasyonel düşüncenin temelidir. Bu kanun Kur'an tarafından onurlandırılır ve aynı zamanda Kuran tarafından kullanılır.

    Kur'an-ı Kerim, sebep-sonuç sisteminin Yaratıcısı olan Yüce Allah adına konuşur. Kur'an, Sözü'nün nedensellik sınırlarını aşmasına rağmen, evrende işleyen nedensellik sistemine işaret etmekten geri kalmaz; Tüm olgu ve olayları bu sisteme boyun eğmiş olarak görür. Aşağıdaki ayet de bu görüşü destekler niteliktedir:

    إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ

    Tanrı, bir kavmin içindekini değiştirmez, ta ki onlar kendi içlerindekini değiştirinceye kadar... ( 13:11 )

    Kur'an, tüm kaderlerin Allah'ın iradesine bağlı olmasına rağmen, Allah'ın hiçbir zaman insanlara kendi kararlılıklarına, iradelerine ve eylemlerine yabancı ve dışında olan bir kader dayatmadığını söylemek niyetindedir. Toplumların kaderleri de kendi içsel işleyiş sistemlerine göre değişir. Tanrı, bir ulusun kaderini, sosyal ve ahlaki değerler sisteminde ve bireysel görevlerini yerine getirme tarzlarında büyük bir değişiklik meydana getirmedikçe, belirli bir neden olmaksızın abartılı bir şekilde değiştirmez.

    Kur'an-ı Kerim, Müslümanları geçmiş toplumların durumlarını ve durumlarını incelemeye ve onların tarihinden ders almaya teşvik eder. Şurası açıktır ki, eğer ırkların ve milletlerin kaderleri rastgele olsaydı ya da kazalara bağlı olsaydı ya da yukarıdan belirlenmiş olsaydı, çalışma ve ders çıkarma tavsiyesinin hiçbir anlamı olmazdı.

    Kur'an-ı Kerim buna vurgu yaparak, dünyanın tüm uluslarının kaderini tek tip bir yasalar sisteminin yönettiğini hatırlatmak niyetindedir. Aynı zamanda, içinde yaşadığımız bir toplumun koşulları, geçmişin bir toplumunda geçerli olan koşullara benziyorsa, aynı kaderin bizi de beklediğini hatırlatır. Kur'an-ı Kerim'in başka bir yerinde şöyle buyurulur:

    فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا

    Nice şehirleri kötülüklerinde helâk ettik de şimdi kuleleri üzerine yıkılmıştır. Kaç tane yıkık kuyu, yüksek bir saray. Ne yani, onlar yeryüzünde yolculuk etmediler mi ki, anlayacak yürekleri olsun, işitecek kulakları olsun da...? ( 22:45 - 46 )

    Bu ifadeden, nedensellik yasasının onaylanması ve neden-sonuç ilişkisinin onaylanmasının, aklın otoritesinin kabulü anlamına geldiği sonucuna varabiliriz.

3. İlahi Emirlerin Akılcı Temeli

    Kur'an'ın aklın nihai otoritesine inandığını kanıtlayan bir başka argüman da, Kuran'ın her zaman emirlerinin, yasalarının ve ilkelerinin ardındaki mantığı açıkladığıdır. Usulü'l-din ( Dinin esasları ) alimleri, insan amellerinin sebep ve zararlarının kanun ve emirlerin sebeplerinden biri olduğunu ileri sürerler. Örneğin Kur'an-ı Kerim bir yerde namazın kılınmasını emrederken, başka bir yerde namazın felsefesini şöyle açıklamaktadır:

    إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ

    Gerçekten de dua, ahlaksızlığı ve onursuzluğu yasaklar... ( 29:45 )

    Duanın ruhsal etkilerinden bahseder ve duanın insanı nasıl terbiye edebileceğini belirtir. Bu yüceltme sayesinde insanın kendisini ahlaksızlıklardan ayırabileceğini açıklar. Kur'an-ı Kerim, oruç tutmanın kurallarını belirledikten sonra orucun mantığını şöyle açıklar:

    كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

    Oruç, sizden öncekiler için farz kılındığı gibi, sizin için de farz kılınmıştır, ne mutlu siz Allah'tan korkanlardan olacaksınız. ( 2:183 )

    Benzer şekilde, zekat ve cihad ile ilgili olanlar gibi diğer emirlerle ilgili olarak da Kur'an, bunların hem birey hem de toplum için gerekliliğini açıklar. Bu şekilde, Kur'an, İlahi emirlerin aşkın doğasına dayanmadan, onların dünyevi ve dünyevi önemini tam olarak açıklar ve insanlardan, anlamları açık hale gelene kadar mantıkları üzerinde düşünmelerini ister, böylece bu yasaların insan kavrama gücünün ötesinde bir dizi gizli kavrama dayandığı düşünülemez.

4. Akıl Sapmalarıyla Mücadele

    Kur'an'ın aklın otoritesini onaylamasının lehine olan bir başka kanıt da - ki bu yukarıda bahsedilenden daha kesindir - aklın düzgün işlemesini engelleyen tüm bu etkenlere karşı başlattığı savaştır. Bu noktayı açıklığa kavuşturmak için, bir giriş şeklinde bazı şeylerden bahsetmek zorunda kalıyoruz.

    İnsan zihni birçok durumda hataya düşebilir. Bu gerçek hepimiz tarafından kabul edilmektedir. Bununla birlikte, bu tehlike sadece akılla sınırlı değildir, aynı zamanda duyuların ve duyguların da başına gelebilir. Sadece görme duyusu için, çok sayıda görsel hata ve optik yanılsama dikkat çekilmiştir. Akıl söz konusu olduğunda da, insanların bir argüman ve gerekçe oluşturdukları ve buna dayanarak bir çıkarım yaptıkları zamanlar vardır, ancak daha sonra vardıkları sonucun temelinin hatalı olduğunu fark ederler.

    Burada, akıl yürütme yetisinin ara sıra ortaya çıkan başarısızlıkları nedeniyle askıya alınması gerekip gerekmediği ya da aklın hatalarını keşfetmek için başka araçlar kullanmalı ve bu hatalardan kaçınmaya çalışmamız gerekip gerekmediği sorusu ortaya çıkmaktadır. Sofistler bu soruyu yanıtlarken, akla güvenilmemesi gerektiğini ve temelde argümantasyon ve akıl yürütmenin saçma bir uygulama olduğunu söylediler.

    Diğer filozoflar da Sofistlere uygun bir yanıt vermişler ve duyuların da akıl gibi yanılabileceğini söylemişlerdir, ancak hiç kimse onların askıya alınmasını önermemiştir. Aklı bir kenara atmak mümkün olmadığından, filozoflar aklı hatadan korumanın yollarını bulmaya karar verdiler. Bu konudaki çabaları sırasında, tüm argümanların madde ve form olmak üzere iki kısımdan oluştuğunu keşfettiler. Yapımında kireç, çimento, çelik vb. ( madde ) gibi çeşitli bileşenler bulunan bir binanın belirli bir yapı ( form ) elde etmesi gibi.

    Yapımının kalıcılığını ve kusursuzluğunu elde etmek için uygun malzeme temin etmek, kusursuz ve hatasız bir plan çizmek şarttır. Bir argümanın doğruluğu ve doğruluğu için de içeriğinin ve şeklinin hem hatasız hem de kusursuz olması şarttır. Herhangi bir argümanın biçiminin geçerliliğini değerlendirmek için Aristotelesçi veya biçimsel mantık ortaya çıktı. Biçimsel mantığın işlevi, bir argüman biçiminin doğruluğunu veya yanlışlığını belirlemek ve zihnin akıl yürütme sürecindeki hatalardan kaçınmasına yardımcı olmaktır.

    Ancak geriye kalan en büyük sorun, yalnızca biçimsel mantığın bu amaç için yetersiz olmasıdır, çünkü tek başına bir argümanın geçerliliğini garanti edemez. Tek başına bir yönü hakkında güvence verebilir. Maddi yönün mükemmelliğini elde etmek için, maddi mantığın kullanılması da esastır, yani rasyonel malzemenin kalitesini kontrol etmek için belirli kriterlere ihtiyacımız vardır.

    Bacon ve Descartes gibi düşünürler, Aristoteles'in biçimsel akıl yürütme için tasarlanmış biçimsel mantığına benzer bir tür maddi mantık geliştirmek için çok çabaladılar. Bu konuda, Aristoteles mantığınınkiler kadar evrensel olmasalar da, sınırlı bir ölçüde, zihnin akıl yürütmede hata yapmasını önlemede yardımcı olsalar da, belirli kriterler elde ettiler. Bazıları, Kuran'ın, akıl yürütme sürecindeki herhangi bir hatayı önlemek için, Descartes ve diğerleri gibi filozofların çabalarını liyakat ve öncelik bakımından aşan bu tür ilkeler sunduğunu öğrenince şaşırabilir.

 Murtadha Mutahhari