Elam Uygarlığı

    İran Platosu, Mezopotamya modelinde 4. binyılın sonlarında ve 3. binyılın başlarında kentsel, okuryazar uygarlığın yükselişini yaşamadı, ancak ova Huzistan yaşadı. Bu Elam Uygarlığı'ydı.

    Coğrafi olarak Elam, Huzistan'dan daha fazlasını içeriyordu; ovaların ve kuzey ve doğudaki hemen yayla alanlarının bir birleşimiydi. Elam gücü, bu çeşitli alanları, her bölgeye özgü doğal kaynakların maksimum değişimine izin veren koordineli bir hükümet altında bir arada tutma yeteneğine dayanıyordu. Geleneksel olarak, bu federe bir hükümet yapısı aracılığıyla yapıldı.

    Bu hükümet biçimiyle yakından ilişkili olan, Elam miras ve güç dağıtımı sistemiydi. Normal hükümet modeli, vasal prensler üzerinde hüküm süren bir derebeyiydi. İlk zamanlarda, derebeyi, federal bir başkent olarak işlev gören Susa'da yaşıyordu. Onunla birlikte, şu anda iktidarda olan hanedanın memleketinde genellikle hükümet koltuğuna sahip olan en yakın yaştaki erkek kardeşini, vali valisini yönetti. Bu vali, derebeyinin varisi olduğu varsayımıydı. Yine de üçüncü bir yetkili, Susa'nın naibi veya prensi ( bölge ), iktidarı derebey ve vali ile paylaştı. Genellikle derebeyinin oğluydu ya da oğlu yoksa yeğeniydi. Derebeyinin ölümü üzerine, vali efendi oldu. Susa prensi görevde kaldı ve yaşına en yakın eski valinin kardeşi yeni vali oldu. Sadece tüm kardeşler ölmüşse, Susa prensi valiliğe terfi ettirildi, böylece derebeyinin kendi oğlunu ( veya yeğenini ) Susa'nın yeni prensi olarak adlandırmasını sağladı. Bu kadar karmaşık bir hükümet kontrolleri, dengeleri ve güç mirası sistemi, iki taraflı inişe ve evlilik vergisine rağmen ( yani, dul bir kadının ölen kocasının erkek kardeşiyle zorunlu evliliği ) sık sık bozuldu. Dikkat çekici olan şey, sistemin ne sıklıkla çalıştığıdır; ancak Orta ve Neo - Elam dönemlerinde, oğullar babaların iktidara gelmesinin yerini daha sık aldılar.

    Elam tarihi üç ana aşamaya ayrılabilir: Eski, Orta ve Geç veya Neo-Elam dönemleri. Elam, tüm dönemlerde Sümer, Babil ve Asur ile, bazen barışçıl ticaret yoluyla, daha çok savaş yoluyla yakından ilgilendi. Aynı şekilde, Elam da İran Platosu'ndaki etkinliklere sık sık katıldı. Her iki katılım da, tüm ova uygarlıklarının doğudaki savaşçı halkları kontrol etme ve platonun ekonomik kaynaklarını sömürme konusundaki birleşik ihtiyacıyla ilgiliydi.

Eski Elamit Dönemi

    Eski Elam dönemindeki en eski krallar yaklaşık M.Ö. 2700'e tarihlenebilir. Zaten Mezopotamya ile çatışma, bu durumda görünüşe göre Ur'un şehriyle, Elam tarihinin karakteristiğiydi. Bu ilk yöneticilerin yerini Awan ( Shustar ) hanedanı aldı.

    Bu soyun 11. kralı, Akad'ın büyük Naram-Sin ( MÖ 2254 - MÖ 2218 civarı ) ile antlaşma ilişkilerine girdi. Ancak, yakında yeni bir yönetici ev ortaya çıktı, Simash hanedanı ( Simash güney Luristan dağlarında olabilir ). Bu dönemin göze çarpan olayı, Elam'ın 3. hanedanından Shulgi tarafından ( MÖ 2094 - 2047 civarı ) sanal olarak fethedilmesiydi. Sonunda, Elamlılar isyan etti ve Mezopotamya dirges ve alâmet metinlerinde uzun zamandır hatırlanan bir olay olan 3. Ur hanedanını devirdi. MÖ 19. yüzyılın ortalarında, Elam'daki güç yeni bir hanedanlığa, Eparti'ye geçti. Bu soyun üçüncü kralı Shirukdukh, Babil'in yükselen gücüne karşı çeşitli askeri koalisyonlarda aktifti, ancak Hammurabi ( MÖ 1792 - 1750 civarı ) inkar edilemezdi ve Elam MÖ 1764'te ezildi. Bununla birlikte, Eski Babil krallığı, Hammurabi'nin ölümünden sonra hızlı bir düşüşe geçti ve çok geçmeden Elamlılar intikam almayı başardılar.

    I. Kutir-Nahhunte, Hammurabi'nin oğlu Samsuiluna'ya ( MÖ 1749 - 1712 civarı ) saldırdı ve Babillilere o kadar ciddi bir yenilgi verdi ki, olay 1 yıldan fazla bir süre sonra Asur kralı Ashurbanipal'in bir yazıtında hatırlandı. Bu felçle Elam'ın bir kez daha bağımsızlığını kazandığı varsayılabilir. MÖ 18. yüzyılın sonlarında gelmiş olabilecek Eparti hanedanlığının sonu, sessizlik içinde gömülüdür.

Orta Elamit Dönemi

    Kaynakların hiçbir şey ortaya koymadığı iki yüzyıldan sonra, Orta Elam dönemi, anavatanı muhtemelen Huzistan'ın kuzeydoğusundaki dağlarda bulunan Anzanit hanedanının iktidara gelmesiyle başladı. Bu soyun dördüncü kralı olan Khumbannumena ( MÖ 1285 - 1266 ) yönetimindeki siyasi genişleme hızla ilerledi ve başarıları "İmparatorluğun Genişleticisi" unvanını üstlenmesiyle anıldı. Yerine oğlu Untash-Gal ( Untash ( d ) Gal veya Untash-Huban ), Asurlu I. Shalmaneser'in çağdaşı ( MÖ 1274 -  1245 civarı ) ve Dur Untash şehrinin kurucusu ( modern Chogha Zanbil ) geçti.

    Untash-Gal'i takip eden yıllarda, Elam kendisini giderek artan bir şekilde Asur'un yükselen gücüyle gerçek veya potansiyel bir çatışma içinde buldu. Asurlu I. Tukulti-Ninurta ( MÖ 1244 - 1208 civarı ) Elam'ın kuzeyindeki dağlarda sefere çıktı. Untash-Gal'den sonra ikinci kral olan Kidin-Khutran'ın altındaki Elamlılar, Babil'e başarılı ve yıkıcı bir baskınla karşılık verdi.

    Ancak sonuçta, Asur gücü çok büyük görünüyor. Tukulti-Ninurta, kısa bir süre için Asur kontrolünü Mezopotamya'da güneye doğru genişletmeyi başardı. Kidin-Khutran belirsizliğe gömüldü ve Anzanit hanedanlığı sona erdi.

    Kısa bir hanedanlık sıkıntısından sonra, Orta Elam döneminin ikinci yarısı Shutruk-Nahhunte ( MÖ 1160 civarı ) saltanatı ile açıldı. İki eşit derecede güçlü ve iki daha az etkileyici kral, evi muhtemelen Susa olan yeni bir hanedanlığın kurucusunu takip etti ve bu dönemde Elam, Orta Doğu'nun en büyük askeri güçlerinden biri oldu. Tukulti-Ninurta MÖ 1208 civarında öldü ve Asur iç zayıflık ve hanedan çatışması dönemine girdi. Elam, Diyala Nehri bölgesinde ve Mezopotamya'nın tam kalbine yoğun bir şekilde kampanya yürüterek bu durumdan yararlanmak için hızlıydı. Shutruk-Nahhunte, Babil'i ele geçirdi ve üzerinde Hammurabi'nin ünlü kanun kodunun yazılı olduğu steli Susa'ya götürdü.

    Shilkhak-In-Shushinak, Shutruk'un kardeşi ve halefi Nahhunte'nin en büyük oğlu Kutir-Nahhunte, Asur'un zayıflığından yararlanmak için hala endişeliydi ve modern Kerkük bölgesine kadar kuzeye doğru kampanya yürüttü. Bununla birlikte, Babil'de, İsin'in 2. hanedanı, Elamlıların orada uygulayabildiği gibi kontrole karşı yerli bir isyana öncülük etti ve orta Mezopotamya'daki Elam gücü sonunda kırıldı. Elam askeri imparatorluğu hızla küçülmeye başladı. Babilli I. Nebukadrezzar ( MÖ 1124 civarı - 1103 civarı ) Elam'a saldırdı ve zar zor yenildi. Bununla birlikte, ikinci bir Babil saldırısı başarılı oldu ve Elam'ın tamamı görünüşe göre Orta Elam dönemini sona erdirerek istila edildi.

    Orta Elam döneminde, iktidarın eski ardıllık ve dağıtım sisteminin çökmüş gibi görünmesi dikkat çekicidir. Giderek artan bir şekilde, oğul babanın yerini aldı ve federe bir sistem içinde bölünmüş otorite hakkında daha az şey duyuldu. Bu muhtemelen yurtdışında etkili askeri kampanyalar yürütmek ve Elam yabancı fetihlerini düzenlemek için Susa'daki merkezi otoriteyi artırma çabasını yansıtıyor. Federalizmle dengelenen eski bölgeselcilik sistemi acı çekmiş olmalıydı ve Neo - Elam döneminde Elam'ı bu kadar zayıflatan kardeşçe, kesitsel çekişmenin kökleri 13. ve 12. yüzyılların merkezkaç gelişmelerinde yatmış olabilir.

Neo - Elamit Dönemi

    Uzun bir karanlık dönemi, Orta ve Neo - Elam dönemlerini ayırır. M.Ö. 742'de Elam'da belirli bir Huban-nugash'tan kral olarak bahsedilir. Toprak, merkezi gücün oldukça zayıf olduğu ayrı prensliklere bölünmüş gibi görünüyor.

    Sonraki 100 yıl, Elamitlerin, Neo-Asur genişlemesinin sürekli baskısına karşı, genellikle Babil ile ittifak halinde, Mezopotamya'nın işlerine müdahale etme girişimlerine tanık oldu. Zaman zaman bu politikada hem askeri hem de diplomatik olarak başarılı oldular, ancak genel olarak Asur gücünün artmasına yol açmak zorunda kaldılar. Yerel Elam hanedanlığı sorunları, zaman zaman hem Asur hem de Babil müdahalesiyle birleşti. Bu arada, Asur ordusu Luristan'daki Elam gücü ve nüfuzuna saldırdı. Zamanla, bu iç ve dış baskılar, Elam'daki anlamlı herhangi bir merkezi otoritenin neredeyse tamamen çökmesine neden oldu. M.Ö. 692 ve 639 yılları arasındaki bir dizi seferde, Asurlular için kronik bir baş ağrısı haline gelen siyasi ve diplomatik bir karmaşayı temizleme çabasıyla, Ashurbanipal'in orduları Susa'yı tamamen yok etti, binaları yıktı, yağmaladı ve Elam topraklarını tuzla ekti. 

Elam Kralları Listesi

Avan Hanedanlığı ( kesin tarihler bilinmiyor )

    Peli ( MÖ 2500 ) Tata ( kesin tarihler bilinmiyor ) Ukku-Takhesh ( kesin tarihler bilinmiyor ) Khishur ( kesin tarihler bilinmiyor ) Shushun-Tarana ( kesin tarihler bilinmiyor ) Napil-Khush ( kesin tarihler bilinmiyor ) Kikku-Sive-Temti ( kesin tarihler bilinmiyor ) Lukh-Ishshan ( MÖ 2350 ) Khelu ( MÖ 2300 ) Khita ( MÖ 2275 ) Kutik-Inshushinnak ( MÖ 2240 )  

Simaş Hanedanlığı ( kesin tarihler bilinmiyor )

    Gir-Namme ( MÖ 2030 ) Enpi-Luhhan ( MÖ 2010 ) Khutran-Temtt ( kesin tarihler bilinmiyor ) Kindattu ( kesin tarihler bilinmiyor ) I. Indattu-Inshushinnak ( kesin tarihler bilinmiyor ) Tan-Rukhurater ( kesin tarihler bilinmiyor ) II. Indattu-Inshushinnak ( kesin tarihler bilinmiyor ) Indattu-Napir ( kesin tarihler bilinmiyor ) Indattu-Tempt ( kesin tarihler bilinmiyor )

Elam Hanedanlığı ( kesin tarihler bilinmiyor )

    I. Eparti ( kesin tarihler bilinmiyor ) II. Eparti ( kesin tarihler bilinmiyor ) III. Eparti ( MÖ 1850 ) Shilkhakha ( kesin tarihler bilinmiyor ) Attakhushu ( MÖ 1830 ) Sirukdukh ( MÖ 1792 ) Shimut-Wartash ( MÖ 1772 - 1770 )

Babil Hanedanlığı ( MÖ 1770 - 1500 civarı )

    Siwe-Palar-Khuppak ( MÖ 1770 - 1745 civarı ) I. Kuduzulush ( MÖ 1745 - 1730 civarı ) I. Kutir-Nahhunte ( MÖ 1730 - 1700 civarı ) Lila-Ir-Tash ( MÖ 1700 - 1698 civarı ) I. Temti-Agun ( MÖ 1698 - 1690 civarı ) Tan-Uli ( MÖ 1690 civarı - 1655 civarı ) Temti-Khalki ( MÖ 1655 civarı - 1650 civarı ) II. Kuk-Nashur ( MÖ 1650 civarı - 1635 civarı ) I. Kutir-Shilkhakha ( MÖ 1635 civarı - 1625 civarı ) Temti-Raptash ( MÖ 1625 civarı - 1605 civarı ) II. Kuduzulush ( MÖ 1605 -1600 civarı ) Tata ( MÖ 1600 -1580 civarı ) Atta-Merra-Khalki ( MÖ 1580 - 1570 civarı ) Pala-İşşan ( MÖ 1570 - 1545 civarı)  Kuk-Kirwash ( MÖ 1545 - 1520 civarı ) Kuk-Nahhunte ( MÖ 1520 - 1505 civarı ) II. Kutir-Nahhunte ( MÖ 1505 civarı - ???? )

Igehalkid Hanedanlığı ( MÖ 1350 - 1200 civarı )

    İge-Heybeliada ( MÖ 1350 - 1330 civarı ) Pakhir-İşşan ( MÖ 1330 - 1310 civarı ) Attar-Kittakh ( MÖ 1310 - 1300 civarı ) Khuman-Numena ( MÖ 1300 civarı  -  1275 civarı ) Untash-Naprisha ( MÖ 1275 civarı - 1240 civarı ) Unpatar-Naprisha ( MÖ 1240 civarı - 1235 civarı ) Kiddin-Khutran ( MÖ 1235 civarı - 1210 civarı ) Interregnum dönemi ( MÖ 1210 - 1200 )

Shutrukid Hanedanlığı ( MÖ 1205 - 1100 civarı )

     Khallutush-In-Shushinak ( MÖ 1205 - 1185 ) Shutruk-Nahhunte ( MÖ 1185 - 1155 ) III. Kutir-Nahhunte ( MÖ 1155 - 1150 ) Shilkhak-In-Shushinak ( MÖ 1150 - 1120 ) Khutelutush-In-Shushinak ( MÖ 1120 - 1110 ) Shilhana-Hamru-Lagamar (  MÖ 1110 - ???? )

Geç Elam Hanedanlığı ( MÖ 743 - 644 )

    I. Khumbanigash ( MÖ 743 - 717 ) Shuttir-Nakhkhunte ( MÖ 717 - 699 ) Khallushu ( MÖ 699 - 693 ) Kutir-Nakhkhunte ( MÖ 693 - 692 ) Khumma-Menanu ( MÖ 692 - 689 ) I. Khumma-Khaldash ( MÖ 689 - 681 ) II. Khumma-Khaldash ( MÖ 681 - 680 ) II. Khumma-Khaldash & Shilhak-In-Shushinak ( MÖ 680 - 676 ) Shilhak-In-Shushinak & Urtaku ( MÖ 676 - 664 ) Shilhak-In-Shushinak & Tempti-Khumma-In-Shushinak ( MÖ 664 - 653 )

    Atta-Khumma-In-Shushinak & II. Khumbanigash ( MÖ 653 - 651 ) Atta-Khumma-In-Shushinak & Tammaritu ( MÖ 651 - 649 ) Atta-Khumma-In-Shushinak & Indabigash ( MÖ 649 - 648 ) Indabigash ( MÖ 648 - 647 ) III. Khumma-Khaldash ( MÖ 647 - 644 )