Osmanlı Nüfus Sayımları ve Ermeniler

    Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. yüzyılın sonlarına doğru her bir azınlığın ayrılıkçı talepleri sebebiyle nüfusları ve bu nüfusların bulunduğu coğrafi yöredeki toplam nüfusa oranı konusu önemli bir mesele oluşturmuştur. Merkez tarafından yapılan nüfus sayımları da azınlıklar tarafından güvenilmez olarak değerlendirilmiştir. Bu makalede Osmanlı nüfus sayımlarının azınlıkların iddiaları karşısında ne kadar doğru olup olmadığı ortaya konulacaktır.

    Osmanlılar, vergi mükelleflerini belirlemek üzere yürüttükleri tahrirler kapsamında nüfus kayıtları tutmaya büyük önem verirlerdi. Bu tahrir defterleri her bir hanedeki yetişkin erkek sayısını içerirdi. Özellikle 19. yüzyılda Osmanlı yönetimi, nüfus sayımına ve nüfusun; yaşa, etnik özelliklere ve coğrafi yörelere göre dağılımına giderek daha büyük bir önem vermeye başladı. İmparatorluktaki ilk nüfus sayımı 1826 yılında Yeniçeri Ocaklarının kaldırılmasından sonra modern bir ordunun oluşturulması sırasında erkek nüfusun sayısı ve yaşı hakkında doğru bilgi sahibi olabilmek için sadece erkek nüfus sayılarak yapılmıştır (Karal, 1943).

    İmparatorluk nüfus sayımları ihtiyacı doğrultusunda Kadastro Dairesi’ni kurmuştur. Bu daireye, vergi toplama amacıyla kişilerin sahip oldukları mülkün kaydedilmesi, erkek tebaanın sayılarak nüfusa kaydedilmesi ve ayrıca hem vergi yükümlülüğünü gösterecek hem de kimlik belgesi olarak kullanılabilecek nüfus tezkereleri çıkarılması görevi verilmiştir.

    Özellikle Kafkasya’dan kaçarak imparatorluk topraklarına gelen 2 milyon Müslüman ile birlikte 19. yüzyılın ikinci yarısının başlarında imparatorlukta demografik ve ekonomik değişiklikler yaşanmıştır. Bu doğrultuda 1874 yılında Şuray-ı Devlet, ülkede genel bir nüfus sayımı yapılması kararını almıştır (Shaw, 1978, s. 328). Bu nüfus sayımı doğrultusunda kazalarda komiteler oluşturulması kararlaştırılmıştır. Bu komiteler bir hükümet görevlisi, bir Müslüman, cemaatler arasından seçilecek bir gayrimüslim, bir sekreter ve bir de sekreter yardımcısından oluşacaktı. Komitelerin kaza düzeyinde yapacağı sayımlarda her türlü özelliğin (yaş, deri rengi, göz rengi vs.) dikkate alınması talep edilmiştir. Bu sayımların bir üst birime gönderilmek suretiyle kazadan merkeze kadar ulaştırılması yöntemi benimsenmiştir. Ancak bu hazırlıklar teoride kalmış, siyasi ve mali sorunlar nedeniyle pratikte nüfus sayımı gerçekleştirilememiştir.

    Sicil-i Nüfus Nizamnamesi olarak adlandırılan ve Şuray-ı Devlet’in görüşlerini de içerecek şekilde eski sistemi geliştiren yeni nüfus yönetmeliği, 1881 yılında Sultan tarafından onaylanarak yürürlüğe konulmuştur. Getirilen bir yenilik, sayımı ve kaydı yapılan her bireye imzalı ve mühürlü bir Nüfus Tezkeresi verilmesidir. Yeni yönetmelikle getirilen ikinci bir yenilik ise nüfus sayımına kadınların da dahil edilmesi olmuştur.

    Sultan II. Abdülhamit nüfus sayımları ile ilgili endişelerini dile getirirken, Bitlis vilayetinden kendisine ulaşan bilgilerde “nüfus sayımı sırasında Ermenilerin çeşitli oyunlarla ve entrikalarla kendi sayılarını olduğundan fazla gösterme çabası içerisinde bulundukları”nın belirtildiğini ifade etmiş, Rusya’dan ülkeye Ermeni akımının önlenmesine yönelik her türlü tedbirin alınması gerektiğini, aksi takdirde nüfus sayımının “Osmanlıların çıkarları haricindeki çıkarlara hizmet edeceğini” belirtmiştir. (Deringil, 2002, s. 42)

    Nüfus sayımı çalışmaları sonucunda elde edilen nüfus kayıtları 17 Ağustos 1893 tarihinde Sadrazam Cevat Paşa tarafından Sultan’a sunulmuştur. İkinci bir nüfus sayımı, ki, bu Osmanlı döneminde yapılmış son nüfus sayımıdır, 1905/6 yılında gerçekleştirilmiştir. Nüfus sayımı konusunda hazırlanan son rapor ise, 1919 yılında yayınlanmış olan Memalik-i Osmaniye’nin 1330 Senesi Nüfus İstatistiği’dir.

    1893 ile 1896 yılları arasındaki dönemde Nüfus Dairesinin yöneticiliğini Yahudiler yürütmüştür. 1897’den 1902’ye kadar olan dönemde, bir Ermeni, Mıgırdıç Sinabyan Efendi, 1903 ile 1907 yılları arasında da Amerikalı bir istatistik uzmanı yöneticilik yapmışlardır. Daha sonra ise, kurumun başına istatistik alanında çeşitli çalışmaları bulunan Mehmet Behiç Bey getirilmiştir.

    Osmanlılar genel anlamda nüfus sayımı ve kaydına ilişkin süreçlerde, mantıkî, hatta titiz davranmışlardır. Devlet her zaman için, kendi nüfusunu ve bu nüfusu oluşturan bireylerin çeşitli niteliklerini doğru bir şekilde öğrenme çabası içerisinde olmuştur. Malî ve askeri alanlardaki imkân ve kabiliyetleri gerçek şekilde anlayabilmek ve aynı zamanda bir kısım etnik azınlıkların siyasi taleplerine karşı ortaya koyduğu kendi tezlerine destek sağlamak için de Osmanlılar nüfus sayımı konusunda yukarıda anlatılan çalışmaları yürütmüşlerdir.

   Tablo II’de görüldüğü üzere İstanbul dahil Anadolu nüfusu göz önüne alındığında Müslüman nüfusun artış hızı yılda 1.23, Rumların 1.38, Ermenilerin ise 0.70 olduğu gözükmektedir. Ancak, Anadolu nüfusuna İstanbul ve altı doğu vilayeti hariç tutularak bakıldığında Müslüman nüfusun artış hızı yılda 1.22, Rumların 1.52, Ermenilerin ise 1.90 olduğu gözükmektedir. Müslümanlar ile Ermenilerin nüfus artış hızları arasındaki farkların birkaç nedeni olabilir.

1. 1897 Nüfus Raporunda özellikle altı vilayette yaşayan ve sayılamayan göçer nüfus dolayısıyla Müslüman nüfus eksik gösterilmiş olabilir. Buna bağlı olarak düşük bir tabandan başlayan Müslüman nüfus doğal olarak Ermenilerden daha yüzsek bir hızda büyüyor gözükebilir.
2. Altı vilayette yaşayan Ermeniler, bedel-i askeriyeödememek, ya da 1908 yılından sonra gayrimüslimlere de zorunlu askerlik uygulamasının getirilmesinin ardından askere alınmamak için nüfusa kaydolmaktan kaçınmış olabilirler. (Zamir, 1981, s. 87) Aynı zamanda altı vilayetin haricinde yaşayan Ermeni nüfusu daha büyük oranda şehirlerde yerleşik bulunduğundan sayımları daha kolaydı. Buralarda yaşayan ve ticaret ile uğraşan Ermeni nüfus resmi makamlarla iletişime geçmek zorunda kaldığından nüfus kayıtlarına da geçmek zorunda kaldı. Dolayısıyla, belirtilen altı vilayet dışında kalan yerlerde Ermenilerin nüfus artış hızı Müslümanlarınkinden yüksek gözükmektedir.
3. Ermeni nüfusun Anadolu’nun diğer bölgelerine ve özellikle de Ege Bölgesi ile Kilikya’ya göç etmeleri söz konusu altı vilayette Ermenilerin nüfus artış oranlarının düşük olmasının başka bir nedeni olabilir. Ayrıca dışarıya yapılan Ermeni göçlerinin de (ABD, Rusya ve İran gibi) bu bölgelerdeki artış oranlarını etkilemiş olması ihtimal dahilindedir.

İstanbul’a ilişkin nüfus rakamlarında Ermenilerin nüfuslarının azalışı ile ilgili ise şu açıklamalar ileri sürülebilir.

1. Birçok Rum ve Ermeni vergi ödememek için yabancı ülke pasaportları almış olabilir.
2. Bu denli kalabalık bir şehirde nüfus sayımı gerçekleştirmenin zorlukları nedeniyle nüfus eksik sayılmış olabilir.
3. Nüfus sayımına ilişkin yönetmelikler ve nüfusa kaydolma konusunda getirilen kurallar İstanbul’da iyi bir şekilde uygulanamamış olabilir.

    Yukarıda sayılan hususlar nedeniyle nüfus sayımlarında değişik etnik grupların nüfus artış hızları arasındaki farklılıklar, Osmanlı nüfus sayımlarını geçersiz ya da güvenilirliğini düşük kılmaktan uzaktır. 1880li yıllardan itibaren yapılmış Osmanlı nüfus sayımları konusunda incelemeler yürüten araştırmacılar, yetkili makamlarca da kabul edilmiş olan bir kısım eksiklikler olsa da, söz konusu sayımların çoğu vilayetteki nüfusu doğru bir şekilde belirledikleri konusunda görüş birliği içerisindedirler. Bu konuda uzman araştırmacıların görüşlerine göre, kayıtlarda siyasi amaçlarla yapılmış sahtecilik ya da oynamalara ilişkin hiçbir emare mevcut değildir (Shaw, 1978, s. 336; Zamir, 1981, s. 86). Ancak, sayımlarda hata payları da mevcuttur. 1881-93 nüfus sayımındaki hata payı, erişim olanaklarının iyi durumda olduğu bölgelerde muhtemelen yüzde 2-5, uzak bölgelerde ise yüzde 6-10 dolaylarındadır (Karpat, 1978, s. 256; ayrıca bkz: McCarthy, 1998, s. 175-85, 192-93). Ancak, nüfus sayımlarının güvenilirliği konusundaki asıl sorun, Osmanlı nüfus sayımlarının, çeşitli siyasi davaların savunucuları tarafından ileri sürülen tahmine oranla daha güvenilir olup olmadıklarıdır. Osmanlı nüfus raporlarında ve diğer bölgelerde yer alan nüfus rakamlarının, kadın ve çocukların eksik sayılmalarından kaynaklanan hataların giderilmesi için bir düzeltmeye tabi tutulmaları gerekmektedir. Yaptığımız bir çalışmada (Mutlu, 2007, ss. 352-397) belirtilen yönde bir girişimde bulunulmuş ve yalnızca Anadolu vilayetleri değil, İstanbul ve Trakya da çalışma kapsamına dahil edilmiştir. Bu çalışma sonucunda nüfus sayıları düzenlenmiş ve buna göre Tablo III ve IV oluşturulmuştur. Tablolardaki M5 ve M8 sütunlarındaki rakamlar, tahmini nüfus sayımlarının alt ve üst sınırlarını vermektedir.

Prof. Dr. Servet Mutlu